De biografie “Had het anders gekund?” van Abel de Jong is eerst en vooral een poging het leven van zijn vader Sally de Jong te reconstrueren.

Net als voor mij zal het voor veel mensen nieuw zijn te horen dat de bekendste Nederlandse historicus van WW2 Lou de Jong een tweelingbroer had die aan het eind van de oorlog omkwam, tijdens de marsen van evacuatie uit Auschwitz door de naderende Russische legers. Dat Lou de Jong aan zijn broer zelf nauwelijks nog aandacht schonk na WW2 pleit tegen hem als mens, iets wat in dit boek van tijd tot tijd door het verhaal schemert – als voetnoot bij een geschiedenis die ook zonder dat al dramatisch genoeg was.

Auteur Abel de Jong is de oudste zoon van de joodse arts Sally de Jong en diens echtgenote Lies, en werd – net als zijn jongere broer Daan in een ander – halverwege de oorlog (1943) onder gebracht in een onderduikgezin. Nadat zijn beide ouders tijdens de oorlogsjaren om kwamen, bleef Abel na WW2 uiteindelijk deel van de familie waarin hij was ondergebracht. Na een werkzaam leven is hij zich na zijn pensionering en emigratie naar Israël verder gaan verdiepen in het leven van zijn ouders, en hoe de oorlogsjaren voor hen verliepen. Door een aanzienlijk familiearchief – dat bewaard bleef – is hij in staat geweest een groot delen van de oorlogsjaren en de gebeurtenissen daarin te reconstrueren. Deels daardoor is dit boek tegelijk een biografie van zijn ouders geworden, met de nadruk op dat van zijn vader.

Dat een biografisch boek over ouders die je maar nauwelijks gekend hebt bij tijden emotioneel is ligt in de lijn der verwachting. In dit boek zie je dat vooral door de ingehoudenheid waarmee de auteur zijn onderwerp benadert, en de manier waarop hij de lijn van zijn betoog daarmee beschermt. Die lijn is het leven van zijn vader, dat getuige de inhoud inderdaad een biografie meer dan rechtvaardigt. Dat heeft ook tot gevolg dat het leven van zijn moeder afstandelijker benaderd wordt, soms met een vrij opmerkelijke distantie. Mij viel in dat verband in het Ten Geleide (een fijne nuance ten opzichte van het vaak gedachteloze gebruik van de term inleiding) deze zinsnede op pagina 19 op:

Deze jonge vrouw moet onnoemelijk geleden hebben voordat de dood zich in Birkenau over haar ontfermde.

Distantie die een diep gevoel versterkt door het weer privé te maken. Meer dan een literaire wending laat dit zien hoe Abel zelf nog steeds worstelt met het verlies van zijn moeder op een zo jonge leeftijd. Ook lijkt daarin lippendienst te worden bewezen aan de breuk in het huwelijk van zijn ouders gedurende 1943, en de keus de morele zwakheden van zijn vader liever te excuseren dan onvoorwaardelijk de kant van zijn moeder te kiezen. Moeder Lies zou al snel na haar aankomst in Birkenau op 7 december 1943 bezwijken. Het leven van Sally kende daarna nog een aantal opmerkelijke momenten.

De egodocumenten van hun briefwisseling ten tijde van Sally’s aanstelling als kamparts in Westerbork is bij tijden hartverscheurend met de kennis van nu. Sally zelf hield zich ondanks alles vast aan de gedachte dat de wekelijkse transporten oostwaarts vooral bedoeld waren om joden naar werkkampen te vervoeren. De waarheid was te onvoorstelbaar om werkelijk door te dringen, dat zie je uit de bijna dagelijkse correspondentie tussen beide echtelieden boven komen. Ook zonder die kennis was het leven al vreselijk genoeg, en dat proef je uit elke zin in deze episode. De brieven tussen Westerbork en Amsterdam vormen dan ook de ruggengraat van dit boek.

De vluchtpoging naar Zwitserland die hen uiteindelijk fataal zou worden wordt vrij kort beschreven, al vallen ook daarin pregnante details te noteren voor wie onbekend is met dit stuk van de Europese geschiedenis en de Zwitserse neutraliteit tijdens WW2. De gebeurtenissen die daarop volgden zijn vooral beschreven met behulp van de herinneringen van overlevenden, aangevuld met archiefmateriaal.

Voor sommigen zal dit boek niet meer zijn dan een aanvulling op bekende feiten, maar het is zowel een tijdsdocument dat WW2, maar ook de eerste decennia daarna  goed tekent. Het schetst een wereld die we ons vandaag de dag maar moeilijk kunnen voorstellen, en alleen daarom al is dit boek de aanschaf meer dan waard. Voor Abel de Jong moet dit een sluitstuk zijn om het leven van zijn ouders aan dat van hemzelf te verbinden. Dat anderen er middels deze publicatie deel aan kunnen hebben is zeer te loven, want graven in en publiceren over het leven van je ouders lijkt me nooit een eenvoudige opgave.

---

Abel de Jong – Had het anders gekund? De dramatische ondergang van dokter Sally, de tweelingbroer van Loe de Jong

Nederlands

Prijs: €20,-

ISBN 9789049026189

Publicatie oktober 2019

Paperback

276 pagina’s

Met (enige) illustraties

Bestellen kan hier.