Het klappen van de coalitieonderhandelingen tussen CDU, FDP en Grünen in Duitsland toont nog iets anders dan politieke meningsverschillen: er is angst voor de kiezers.

Het is dan ook geen wonder dat Merkel verbijsterd is over het klappen van de onderhandelingen: ze heeft nooit geregeerd met de gedachte dat ze in Berlijn zit om de volkswil uit te voeren, hoogstens om het het volk zoveel mogelijk naar de zin te maken. Dit oude DDR-leitmotief zou haar nu wel eens fataal kunnen worden, want het heeft er alles van weg dat men haar nog onvoldoende zitten ziet. De kans dat er voor Kerstmis inderdaad nog een nieuw Duits kabinet komt is nu vrijwel verkeken.

Gisteren leek het precair te worden, maar was een coalitie volgens de bekende ‘insiders’ nog steeds binnen handbereik. Merkel had al aangekondigd de druk op te voeren en er leek weinig dat de anderen konden doen dan accepteren. Maar gisteravond laat trok plotseling de FDP de stekker uit de onderhandelingen. Dat was temeer onverwacht omdat de logica voorschreef dat juist de Grünen zich het minst makkelijk zouden voelen in een coalitie met liberalen en christendemocraten. Maar er was hen kennelijk al zoveel toebedeeld dat de liberalen het gevoel hadden dat ze in een coalitie onherkenbaar zouden worden (niet vreemd voor een partij die qua politieke kleur het midden van deze coalitie zou moeten vormen), en dat ze electoraal bij de eerstvolgende verkiezingen zouden worden afgestraft. Dat is overigens altijd de logica van het Duitse electorale systeem geweest, waarin de FDP de vluchthaven was voor kiezers die niet links of rechts wilden stemmen. Maar dat was in tijden Duitsland in essentie een driepartijensysteem had werkbaar. Nu meerdere partijen zich voorlopig definitief in het parlement hebben genesteld, is die positie veel minder makkelijk houdbaar, en partijleider Lindner vreest voor de toekomst van zijn partij:

“Wij willen en kunnen hier geen verantwoordelijkheid voor nemen. Veel van de besproken maatregelen vinden we zelfs schadelijk”, zei Lindner. “We willen onze kiezers niet in de steek laten door een beleid te steunen waar we niet van overtuigd zijn.”

Nu is de FDP een partij die een sterke traditie heeft met vluchtelingen – naar analogie van de vroegere vluchters uit communistische streken – en lijkt zij zich te verzetten tegen de maatregelen die de CDU kreeg opgedrongen van de Beierse CSU. Dat die ook electoraal hoogst noodzakelijk waren lijkt niemand te willen erkennen, en slechts de angst voor de oprukkende AfD maakt dat de Duitse politieke kaste zich iets aan de werkelijkheid gelegen laat liggen.

Het is overigens interessant dat juist nu de kaart wordt gespeeld van Merkels sterke persoonlijkheid die haar mogelijke coalitiepartners zou afschrikken. Dat reduceert het mislukken van deze onderhandelingen tot een persoonlijk probleem, dat mogelijk zou kunnen worden opgelost met een wisseling van CDU-leider.

Om het vertrek van Merkel – dat dit haar laatste verkiezingen waren lijkt zeker – hoef je geen traan te laten, maar als dat het offer is dat van de CDU wordt gevraagd om te kunnen regeren met de SPD dan is er iets goed mis met de Duitse politieke kaste.

Gaat men in Duitsland nu terug naar de kiezer? Merkel heeft er al verscheidene malen mee gedreigd, maar gebeuren zal het voorlopig zeker niet. Instabiele partijen maken de kiezers in dit land traditioneel hoogst nerveus (wat ook geldt voor het idee van een minderheidskabinet), en de teruggang van de CDU bij de laatste verkiezingen met maar liefst 9% is veel groter geweest dan men zich ooit had voorgesteld. En dat waren vooral kiezers die uitweken naar de AfD. Dat (het nieuws over) de grootste asielmigranten nu is gestopt, betekent niet dat voor de Bondsregering het lek boven zal komen op dit dossier – integendeel. De al aanzwellende ellende met onaangepaste en weinig aanpassingsgewillige nieuwkomers in Duitsland zal de komende twee a vijf jaar nog steeds sterk toenemen. Dat maakt de traditionele middenpolitiek die men in Duitsland zo lief heeft, weinig appetijtelijk voor kiezers die minstens zozeer houden van rust en orde als van gematigd politiek bestuur.

De onderhandelingen van Merkel met FDP en Grünen was een poging opnieuw een soort middencoalitie (dat men daarin een plaats zag voor de Grünen is zeer significant) te smeden, maar dan met optisch wat verder van het midden weg liggende partijen. Het was de zoektocht naar een gemiddelde dat er toe deed. Dat lijkt met het uitstappen van de FDP nu mislukt, en dat betekent dat Merkel de directe keuze heeft te gaan hengelen bij SPD of FDP (of beiden) om op hun besluit terug te komen. Ook dat is nieuw, en zal haar veel moeite kosten. In één keer is ze van de onaantastbare kanselier teruggevallen tot de positie van hengelaar naar coalities. Dat zal haar positie binnen de CDU ook ondergraven, en het moment van haar vertrek dichterbij brengen.