De e-mail correspondentie van Alexandra en Merlijn wordt intensiever. Alexandra laat zich in Wenen rondleiden door iemand die ze nog kent van haar studie kunstgeschiedenis in Leiden.Het is half september 2014 AD.

Koning Sobieski en het eunuch syndroom

Nadat Alexandra Merlijns e-mail over kruistochten, Mohammed en Hendrik VIII had ontvangen, wachtte ze enkele dagen voordat ze reageerde. Ze had zijn verhaal met de nodige ergernis gelezen. Ze had niet onmiddellijk op een rijtje wat haar nu het meest dwarszat: dat hij zo makkelijk wilde scoren via het thema kind-huwelijken? Waarom verwachtte ze eigenlijk überhaupt iets van correspondentie met hem? Voordat ze voor zichzelf die vraag had beantwoord, was ze toch de passage in de Koran gaan opzoeken die hij met soera nummer en al had genoemd: Al-Talaq.
Het was lang geleden dat ze iets rechtstreeks uit de Koran zelf had gelezen. Het was zelfs de allereerste keer dat ze een exemplaar van haar vader inkeek. Ze had geaarzeld, voordat ze het boek opende. Hij had haar nooit aangemoedigd om het heilige boek te lezen. Het was niet dat hij haar verboden had om dat te doen, maar het voelde raar zo. Nu hij er niet bij was. Ze kon zich niet herinneren dat hij zelfs maar had laten doorschemeren dat hij dat niet zou willen. Maar toch.
Geeltjes! Omar Meniem had niets in de kantlijn geschreven. Alexandra kende het taboe daarop. En hoewel haar vader in het algemeen niets moest hebben van dit soort taboes en ze wist dat hij in andere boeken wel kanttekeningen schreef, had ze ook niet verwacht ze hier aan te treffen. Zelfs niet in de Engelse vertaling van Hilali en Khan die ze als eerste ter hand had genomen. Maar op enkele tientallen bladzijdes trof ze dus plakkertjes aan. Ze bevatten losse woorden en de meeste waren slecht leesbaar. Ze onderdrukte de impuls om ze allemaal te gaan ontcijferen. Op de bladzijden van soera 65 zaten meerdere kleefnotities. Op de eerste, die blijkbaar bij de titel hoorde, had ze ‘talaq’ en ‘khula’ ontcijferd: de twee Arabische woorden voor echtscheiding op initiatief van de man of van de vrouw. Niet alleen verschillende woorden: ze staan voor totaal verschillende begrippen. Ja, dat kwam nu weer terug uit haar schooltijd in Cairo: ‘talaq’ wordt ook wel vertaald als ‘verstoting’; pijnlijker kon je niet herinnerd worden aan de werelden van verschil die achter die twee begrippen schuilgaan.
Sloegen de woorden van het tweede geeltje op vers 4, het vers dat Merlijn zo beschamend vond? De aantekeningen op dit geeltje waren ook weer moeilijk te ontcijferen. Ze las wat getallen, iets wat haar een naam leek en ‘vanwege’.
Heel even had ze opnieuw getwijfeld: om het vers zelf goed te kunnen lezen moest ze het geeltje losmaken.

‘En degenen uwer vrouwen, die voorbij de leeftijd zijn van hun maandstondes, voor hen is de ‘Iddah (de voorgeschreven termijn), indien u twijfelt (over hun periodes), drie maanden, en voor degenen die niet menstrueren [(dwz ze zijn nog onvolwassen) hun ‘Iddah (termijn) is ook drie maanden, behalve in geval van overlijden]’.

Ze had het geeltje zo op de bladzijde terug geplakt dat een stukje ervan nog zichtbaar bleef na het dichtklappen van het boek en daarna een tijdje voor zich uit gestaard. Na zes jaar in Nederland te hebben gewoond was ze natuurlijk bekend met “de kwestie Aïsha”: op welke leeftijd was de profeet met Aïsha getrouwd en op welke leeftijd zou hij voor het eerst seks met haar hebben gehad. Aanwijzingen dat de jongste vrouw van Mohammed toen echt nog een kind was, staan niet in de Koran maar in de hadith: ook volgens de meest orthodoxe moslims níet het woord van Allah zelf. Maar deze tekst, die onweerlegbaar ging over seks met meisjes voordat ze voor het eerst ongesteld waren geweest, stond dus inderdaad wèl in deze vertaling van de Koran: volgens diezelfde mannen het eeuwige woord van Allah zelf. Moest ze toch maar de oud-Arabische versie erbij pakken? Ze had besloten dat niet in haar eentje te doen, het boek weer geopend op dezelfde bladzijde en de complete tekst van 65:4 op een velletje papier geschreven. De vierkante haken was ze daarbij niet vergeten: waren dit de woorden van de Koran zelf of woorden van de vertaler?
Waarom had haar vader eigenlijk die verschillende exemplaren en vertalingen van de Koran?
Vier dagen later mailde ze Merlijn dan toch haar antwoord. De man provoceerde en hield zich niet aan het onderwerp, maar op liegen had ze hem nog niet kunnen betrappen. Waarom geen gebruikmaken van zijn kennis en van zijn manier van redeneren? Een wetenschappelijke aanpak. En het was ook maar een e-mail correspondentie. Ze kon er elk moment mee stoppen.
Het werd waarachtig een bijna vriendelijk bericht. Wel in de u-vorm.

Beste Merlijn,
Ik ben de afgelopen dagen druk bezig geweest met het voorbereiden van mijn volgende reizen. Aan het begin van de volgende week reis ik naar Wenen. Maar dat is niet de enige reden dat ik niet direct reageerde op uw mail. Dat heeft te maken met uw opmerkingen over Koranvers 65:4. Dat verhaal heeft wel te maken met dat voor moslims moeilijke punt van de leeftijd van Aïsha, maar dus echt helemaal niets met shia-sunni tegenstellingen. Het is me intussen wel duidelijk dat u veel weet van de islam. Van de bronnen, van de discussies, van de geschiedenis. Veel meer dan wat u daarvan liet merken op de cursus van Hannah. Ik beschouw het als een soort uitdaging om met u te corresponderen.
Ik schrijf dit niet omdat ik mijn gelijk wil halen. Mede omdat ik u niet beschouw als zomaar een of andere islamhater, valt het me echter tegen dat u zulke wilde sprongen maakt in uw betoog. Ik twijfelde of ik zelfs nog zou reageren.
Uw opmerkingen over het verschil in hoe objectief men in verschillende delen van de wereld de eigen geschiedenis beoordeelt, vind ik veel interessanter. Daarover wil ik wel verder corresponderen met u.
De naam Jan Sobieski kende ik al. Ik had ook wel eens gehoord dat er in Polen, meer belangstelling komt voor zijn rol bij de slag om Wenen in 1683, ook in verband met de datum: 12 september. De Verenigde Staten werden echter niet aangevallen op de 12e maar op de 11e september. Op diezelfde dag in 1697 was er wel een nog grotere en belangrijkere Europese overwinning op het Ottomaanse rijk. Onder leiding van Eugene van Savoye. Ik wil daar meer over te weten komen en ben daarom van plan om vanuit Wenen ook naar het plaatsje Zenta te gaan. In de buurt daarvan heeft een grote veldslag plaatsgevonden en er is daar ook een gedenkteken. Ik ga ook nog naar Turkije en Irak.
Dat ‘2^50’ is natuurlijk een soort wiskundige formule, 2 tot de macht 50 toch?, maar ik begrijp niet wat u daarmee wilde zeggen.
Alexandra,
Heliopolis, 10 september.
PS:
Ik vind die opmerking die u over vers 65:4 van de Koran maakte dus eigenlijk helemaal niet passen. Maar ik ben er wel verder mee bezig geweest. Nogal uitgebreid. Ik heb er eerst met mijn vader over gesproken. Dat werd een bijzonder gesprek. Daarna zijn we samen op bezoek geweest bij een imam. Dat was ook een bijzondere ervaring. De imam gebruikte veel woorden, maar er kwam weinig zinnigs uit. Uiteindelijk kwam hij met een verhaal over het toepassen van het geloof op de huidige tijd. Dat we nu in een andere tijd leven. Dat lijkt me een goede benadering. Alleen kwam hij er helemaal niet meer uit toen ik doorvroeg over wie dan bepaalt wat nog wel en wat niet meer van toepassing is uit de oorspronkelijke teksten, wat zijn de regels daarover?
Gisteren heb ik opnieuw lang gesproken met mijn vader. Niet alleen over dit vers en die giftige vermenging met politiek, maar vooral ook over de reden waarom hij liever niet had dat ik me in de Koran en in de islam verdiepte.
Het zal u plezier doen dat hij ongeveer hetzelfde denkt over dit Koranvers als u. Hij zegt dat de meest betrouwbare Engelse vertaling van de Koran gemaakt is door Malik. Die gebruikt in die pijnlijke zin uit dit vers de woorden “due to young age”.

Zoals ze tegelijkertijd gevreesd en gehoopt had, liet het antwoord niet lang op zich wachten.

Beste Alexandra,
Ik vind dat ook een heel interessante vraag: wat is de uitwerking van de verschillende manieren waarop de eigen geschiedenis een rol speelt in het politieke discours in een land. En u heeft gelijk met uw opmerking over dat Koranvers. Dat was in zekere zin een zijpad, dat ik beter niet had ingeslagen. Uw reactie is wel bijzonder. En eerlijk. Ik had Aïsha helemaal niet genoemd en háár verhaal heeft dan juist weer wèl veel te maken met de shia-sunni oorlogen!
Ik ben dan wel genadeloos en objectief maar ik ben – van beroep – geen wetenschapper. Maar die respectloosheid, waar ik over schreef, zorgt er wel voor dat ik soms ook provoceer. Dat doe ik met name bij zelfingenomen kwasten die over allerlei zaken niet, of niet meer, nadenken. Maar daar hoort u niet bij. Ik zou het jammer vinden als ik de indruk had gewekt dat ik u als zo iemand zag. Daarom zou ik ook graag de correspondentie voortzetten. Graag met je en jij trouwens.
Op mijn beurt voel ik me vereerd dat je onze uitwisseling als uitdagend ervaart.
Je schrijft dat ik meer weet dan ik op de schrijfcursus liet merken.
Het is niet vreemd dat je denkt dat ik toen niet het achterste van mijn tong liet zien. Echter, op aandringen van mensen uit mijn omgeving ben ik me ongeveer een jaar geleden – toen pas! – wat meer gaan verdiepen in allerlei onderwerpen die met de islam te maken hebben.
De openlijke jacht van Boko Haram in Nigeria op christelijke meisjes om ze tot slavin te maken en zo de hele christelijke bevolking angst aan te jagen: dat was voor mij een keerpunt. En dan meer in het bijzonder de volstrekt inadequate reacties daarop vanuit de VS, de EU en de OIC (de organisatie van islamitische samenwerking).
Toen besloot ik om tot actie over te gaan. Na de cursus in de Flevopolder ben ik nog meer tijd gaan stoppen in die studie. Ik vond die cursus in meerdere opzichten inspirerend. Rob Schwartz en Jeff Boot, die ook bij de cursus waren, komen twee weken na mij trouwens ook naar Malta. Wist je dat?
Geweldig dat je naar de Balkan gaat. Ik zou je willen adviseren ook op zoek te gaan naar het Merelveld: achtergrond, gedenktekens etc. Wat ik ervan begrepen heb, is dat er een vrij grote overeenkomst bestaat tussen hoe de Serven daarmee omgaan en hoe de sjiieten omgaan met de slag om Karbala.
Wanneer het mijn reis was ging ik zeker ook nog op zoek naar het mausoleum van Ali Pasha en naar gedenktekens die verband houden met het roven van jongens uit christelijke families. Mijn hypothese is dat dat fenomeen in hoge mate bepalend is geweest voor veel gebeurtenissen op de Balkan; precies vanwege de manier waarop de volkeren van de Balkan bewust of onbewust omgingen en omgaan met de gruwelijke geschiedenis van die “jongensbelasting”.
Over die Ali Pasha las ik een boek van ene Mor Jokai, een Hongaar. Toen ik het een beetje had kunnen plaatsen bleek het ongemeen (= ander woord voor buitengewoon) interessant.
Merlijn,
Biggekerke, 12 september
PS: die wiskunde is niet zo ingewikkeld, maar ik had er wel een beetje toelichting bij moeten geven.
Iedereen heeft twee ouders; 2 tot de macht 1: 2^1 = 2. Behalve bij de farao’s, met hun huwelijken tussen broers en zussen, had bijna iedereen die ooit leefde vier grootouders: 2^2. Acht overgrootouders: 2 * 2 * 2 = 2^3 etc. Kijk je twintig generaties terug dan zou iedereen 2^20, dat is ongeveer een miljoen, voorouders hebben. 2^50 is meer dan miljoen keer miljard. Dan klopt de berekening natuurlijk totaal niet meer: 50 generaties geleden leefden er minder dan één miljard mensen op aarde. Hoe verder je terugkijkt in je stamboom hoe meer overlap je immers zult tegenkomen. Hier heb ik het dus over iets in de orde van 1200 jaar. Er zijn, gelukkig, maar heel weinig mensen op de hele wereld die 2 grootouders hebben in plaats van 4, maar er zijn beslist tientallen, misschien wel honderden miljoenen mensen die geen acht overgrootouders hebben maar slechts zes: als hun ouders neef en nicht zijn in de eerste graad.
Wanneer je rekent vanaf een of andere ‘stamvader’ geldt verder dat machtige mannen, zeker in de wereld van de veelwijverij, gemiddeld meer kinderen krijgen. In landen met een meerderheid islamieten stamt dus echt een zéér groot deel van de totale bevolking af van Mohammed.

Hij had dus direct ingestemd met haar bezwaar, maar moest ze daar nu blij mee zijn? Hij gaf wel héél erg snel toe. Verdacht snel, bijna. Waar ging dit op uitlopen? Hoe zat dat ook al weer met Aïsha en het sjiitisme? Wist ze genoeg van het begin van de islam en de strijd tussen soennieten en sjiieten van die tijd om hem van repliek te kunnen dienen? Wat had ze zich op de hals gehaald? Ze wilde in geen geval op haar vader gaan leunen voor haar antwoorden. Had hij zichzelf tussen de regels door nu een provocateur genoemd? Hoe haatdragend was eigenlijk het gebruik van het Nederlandse woord “veelwijverij” voor polygamie? Hij had besloten ‘tot actie over te gaan’. Wat moest dat betekenen?
Een paar uur nadat ze zijn e-mail had ontvangen, ging ze op zoek naar wat hij kon bedoelen met “jongensbelasting”. Nog voordat ze daar iets zinnigs over had kunnen vinden, bedacht ze dat ze hem niet ging afschrikken. Nog niet. Haar volgende bericht werd nog vriendelijker van toon.

Hallo Merlijn,
Over een half uur stap ik in een vliegtuig naar Wenen. Nog genoeg tijd om je te mailen.
Grappig dat Rob en Jeff ook naar Malta gaan. Gaan jullie iets samen doen? Ik heb zelf nog wat contact gehad met Maya en met Jeff. Hij eigenlijk meer met mij. De cursus heeft mij ook echt geïnspireerd. Ik denk dat we echt geluk hadden met de samenstelling van de groep.
Die berekeningen kan ik nu goed volgen. Wel mooi: zo is echt iedereen min of meer familie van elkaar! Grappig wel: jouw belangrijkste opmerking over stambomen kun je volgens mij wel feministisch noemen. Had je begrepen dat we in de polder ook een soort van vrouwengroepje hadden?
Ik ga je suggesties over het Merelveld en over de janitsaren allebei opvolgen. Wie was die Ali Pasha?
Vriendelijke groeten, Alexandra
15 september, Cairo International Airport
PS: gaat het goed met jouw boek?

Het antwoord las ze terwijl ze op het vliegveld van Wenen op haar bagage wachtte.

Hallo Alexandra,
Met mijn boek gaat het voorspoedig. Zonder de cursus zou het boek beslist veel minder boeiend worden.
Van het bestaan van dat vrouwengroepje was ik niet op de hoogte. Zat Hannah daar zelf ook bij? En José?
Ik heb al met Jeff en Rob afgesproken dat ik ze, de dag na hun aankomst, op sleeptouw zal nemen naar twee interessante locaties. Ik ben benieuwd naar hun reacties want ik heb er ook een verhaal bij. Het is niet helemaal uit te sluiten dat met name Rob zich wat geprovoceerd zal voelen. Geeft niks. Een beetje prikkelen kan geen kwaad. Het hangt ook van hen af of we daarna nog andere dingen samen ondernemen.
De term feminisme is in de tweede helft van de twintigste eeuw nogal besmeurd geraakt. Vooral dankzij verwende “anti-kapitalistische” dochters – en ook wel zonen – uit rijke “kapitalistische” families. Maar wanneer je dat van je afzet is “vrouwen en geschiedenis” natuurlijk een ontzaglijk belangrijk subdomein van dat veelomvattende onderwerp “verschillende manieren van omgaan met de eigen geschiedenis in de loop van de tijd en in verschillende delen van de wereld”.
Op het gevaar af wat hoogdravend over te komen: dat mensen ideeën hebben over geschiedenis is volgens mij wat ons onderscheidt van dieren. Niet taal of intelligentie.
Interessant die slag van de elfde in plaats van de twaalfde september. Van die Eugene van Savoye weet ik niet veel. Ik geloof dat hij in zijn geboorteland Frankrijk eigenlijk een beetje een paria was, maar een gevierd man in Hongarije en wijde omstreken.
Van Sobieski weet ik iets meer. Hij was koning van de machtige Pools-Litouwse unie. Een heel groot land destijds. Ik las onlangs een tekst van een jezuïet die woorden tekortkwam om hem genoeg te prijzen. Van rond 1700!
Ik vond ook een fanatiek protestantse, anti-katholieke webstek, waarop beweerd werd dat de paus de sultan had áángemoedigd om Wenen aan te vallen, om daarna door te stoten naar Duitsland waar de reformatie aan de gang was en omdát de reformatie aan de gang was! Een mooi voorbeeld van een interpretatie van gebeurtenissen uit het verleden ten dienste van de eigen politieke agenda van vandaag de dag. Hilarisch in dit geval, hoewel het misschien niet eens voor de volle 100% onzin is. Geschiedenis is een vreselijk moeilijk vak.
Het woord jongensbelasting zet ik niet zo maar tussen aanhalingstekens. Dat doe ik omdat het woord mij te onschuldig klinkt. Het gebruik van dit woord is een van de manieren waarop deze gruwelijke praktijk wordt gebagatelliseerd. Gebagatelliseerd in het kader van het niet-objectief-wetenschappelijk benaderen van de historische en huidige verhouding tussen de westerse en de islamitische wereld. Dan wordt in een studie die iets met “western views of islam” in de titel heeft, ene Filelfo gewoon als bron opgevoerd. En dat terwijl die Filelfo zijn lofzang op de sultan schreef in opdracht van iemand die langs die weg dan weer in een goed blaadje bij de sultan probeerde te komen.
Dat met terugwerkende kracht willen vergoelijken van praktijken in het Ottomaanse Rijk, komt nog beter tot uitdrukking in een andere tekst uit diezelfde bundel. Daarin gaat iemand uitleggen dat in het Ottomaanse rijk mensen ‘niet tot slaaf gemaakt werden om ze individueel te onderdrukken’. Dat hij dat dus gaat uitleggen! Die persoon voert dus de motieven van de slavenmaker op ter relativering van wat de slachtoffers werd aangedaan! Ik heb moeite om daar niet grensoverschrijdend sarcastisch over te doen.
Ik weet niet zeker of ik jouw laatste zin wel goed begrijp. Er is een verschil tussen devshirme en janitsaren. Devshirme staat voor het systematisch roven van zoontjes van de christenen. Veel van die jongens werden na een uitgebreide hersenspoeling en opleiding ingezet tot glorie van de sultan, als militair, als janitsaar. Dat was één van de belangrijkste en bekendste functies die ze kregen maar niet de enige. Anderen werden ambtenaar.
Merlijn,
Biggekerke, 16 september

 ~~~

Alexandra kende Maximilliaan Brinkmann van een symposium, twee jaar eerder, op haar eigen faculteit aan de Leidse Universiteit. Dat internationale symposium ging over Wassily Kandinsky, een beroemdheid in de wereld van de kunstgeschiedenis. Een man die zelfs buiten dat wereldje enige bekendheid geniet als een van de “uitvinders” van abstracte kunst. Alexandra was geen fan van het werk van die man en al helemaal niet van zijn bijdrage op het gebied van de theorievorming erachter. Met het oog op het onmisbare netwerken was dat symposium echter zo goed als verplichte kost, zo had ze toen ingeschat.
En nu trok ze indirect dus inderdaad profijt van die internationale ambities van de faculteit. Op twee van de vijf dagen die ze in de stad van Johann Strauss junior en Arnold Schönberg verbleef, leidde Max haar rond.
Nee, zo slecht had ze het nog niet gedaan in haar studie. Ook Max had nog geen werk gevonden dat in het verlengde van zijn studie lag, maar hij had zelfs, zo begreep ze uit zijn verhalen, de hoop al compleet opgegeven. Zijn geringe kansen op de arbeidsmarkt weet hij aan de politiek en de toegenomen truttigheid in zijn land.
De eerste dag dat hij met haar op stap ging, hadden ze koffie gedronken in een zogenaamde konditorei, zo’n karakteristieke Oostenrijkse gelegenheid waar je taartjes eet. Mogelijk geïnspireerd door die omgeving, sprak hij omstandig over wat hij allemaal als uitingen van kleinburgerlijkheid zag. Hij zei het niet met zoveel woorden maar maakte duidelijk dat hij het zelfs een kwalijke ontwikkeling vond dat er onder zijn leeftijdsgenoten niet alleen meer werd samengewoond maar ook meer getrouwd. Men kreeg zelfs kinderen!
Alexandra was er maar niet op ingegaan. Iets in zijn dromerige blik verontrustte haar. Ze maakte evengoed dankbaar gebruik van zijn kennis van de stad. De bleke jongeman met het Orlando Bloom staartje in zijn haar, leidde haar langs standbeelden van helden van de slag om Wenen van 1683. Bij de gedenkplaten die ze bekeken, lette ze speciaal op de jaartallen: 1883, 1933, 1983 en 1999: niet echt een indicatie van recent toegenomen belangstelling voor de tweede slag om Wenen. Ze sprak er niet over met Max. Dat soort zaken leken hem niet te interesseren. Hij was sowieso meer stadsgids dan wetenschapper, realiseerde ze zich. Zo vertelde hij in geuren en kleuren over de relatie tussen de overwinning op de Turken en de uitvinding van de croissants. Ze kende het verhaal. De vorm van de broodjes die verwijst naar de halve maan. Het symbool van de vijand verorberen bij het ontbijt. Nieuw voor haar was het verhaal over de introductie van koffie in Oostenrijk als indirect gevolg van het afslaan van de Ottomaanse aanval. Een verhaal met een totaal andere strekking eigenlijk. De stadsgids vertelde het toen ze bij het beeld van Kulczycki stonden. Deze a-typische held had destijds de hand weten te leggen op een grote partij koffie, afkomstig uit het legerkamp van de Ottomanen toen die in grote haast op de vlucht waren geslagen. Het beeld van die man uit Oekraïne was in 1885 gehouwen. Al of pas?
De tweede rondleidingsdag hadden ze afgesloten met een etentje. Bij wijze van bedankje had Alexandra haar gids getrakteerd op wat hij als een overdreven luxe maaltijd leek te beschouwen. Gezeten onder de wijnranken van het terras van restaurant Sperl, was het gesprek steeds meer over politiek gegaan. Het werd niet echt een discussie. Alexandra had vooral geluisterd. Maximilliaan walgde van de partijen FPÖ en BZÖ: beide opgezet door de kleurrijke, en onder merkwaardige – ook wel kleurrijk te noemen – omstandigheden om het leven gekomen, Jörg Haider.
De dagen ervoor had ze expres niet meer gemaild naar Merlijn. Ze had zelfs wat minder gedacht aan de hele correspondentie. Door het laatste gesprek met de gemankeerde Oostenrijkse kunsthistoricus werd ze er weer indringend aan herinnerd. Voordat ze een nieuw bericht stuurde, las ze eerst nog maar eens Merlijns laatste e-mail terug. Ze zat in de lobby van haar hotel. Het leek wel of het nu een ander bericht was. Verschillende passages kwamen nu op een of andere manier bijna geruststellend over.

Ze besloot deze keer haar antwoord niet direct op haar I-pad in te tikken maar eerst wat aantekeningen te maken op papier.

Hallo Merlijn,
Ik heb hier in Wenen een paar interessante dagen achter de rug. Een bijzondere stad is dit. Zoveel geschiedenis. En die stijfheid. Ik ben zelfs gaan kijken in de Spaanse Rijschool met die beroemde Lippizaner paarden. Het grappige is dat ik voor mijn oriëntatie in de stad dan eigenlijk weer het avant-gardisme dankbaar moet zijn. Mijn gids was ene Max. Maximilliaan heet hij voluit. In Den Haag en Leiden ben ik nooit iemand tegengekomen die zo eager was om tot een culturele “voorhoede” te behoren. Tegelijk zachtaardig en een beetje eng. Ik kende hem van een symposium in Leiden. Dat ging over Kandinsky. Ook wel grappig: dan heb je het dus eigenlijk over avant-gardisme als traditie.
Over de kwestie van de recente opwaardering van Sobieski ben ik niet zo veel wijzer geworden. Op dat terrein had ik niets aan die Max. Twee aanwijzingen vond ik. Allebei niet zo sterk. Er zouden plannen zijn voor een nieuw standbeeld voor Sobieski. En vorig jaar was er in Polen een historische mars, te voet en op paarden. Een soort nabootsing van de tocht van Sobieski.
Verder ben ik nog naar het Sisi-museum geweest. Leerzaam en het zet je weer aan het denken. Zou de Oostenrijkse keizerin ook die bijna mythologische status hebben gekregen wanneer ze niet zou zijn vermoord door een anarchist? Het beeld dat het museum neerzet leek me best goed. Ik bedoel: afstandelijk, wetenschappelijk. Maar dat ze zoveel bezoekers krijgen danken ze natuurlijk voor een groot deel aan de mythevorming en de speelfilms en zo voorts. Dat ze dus gewoon haar bijnaam gebruiken als de titel van het museum, bedoel ik.
Van de strijd tussen protestanten en katholieken, waar je over schreef, weet ik maar weinig. Vind je dat die nu wel of niet lijkt op die tussen sjiieten en soennieten?
Ik heb nog wat stukken gelezen over devshirme en janitsaren. Ik begrijp nu beter waarom je vindt dat dat onderwerp bij onze gezamenlijke interesse hoort. Het meeste dat ik erover lees is niet zo negatief. Dat is niet zo gek toch? Ze kregen ook kansen. En ze werden heel machtig. De janitsaren hebben zelfs een paar keer de sultan afgezet of vermoord. Maar het belangrijkste is, denk ik, dat we de gebeurtenissen uit die tijd niet moeten beoordelen met een roze bril uit de 21e eeuw.
Ik las zelfs dat er islamitische ouders waren die hun zoon graag wilden laten meenemen. Dat lijkt toch niet op de trans-Atlantische slavenhandel.
Je weet misschien nog dat Hiwa, mijn verloofde, een Turks-Koerdische achtergrond heeft. Als ik in Istanboel aankom, is hij daar ook. Maar eerst ga ik de komende dagen dus nog op zoek naar Zenta en naar het Merelveld.
De aanleiding om juist nu deze e-mail te sturen is het laatste gesprek dat ik had met die Max. Ik vond het moeilijk om te bepalen of hij met zijn verhaal mij, als Egyptische, nu naar de mond wilde praten. Hij leek er trots op te zijn dat in zijn land een vrouw daadwerkelijk veroordeeld was tot het betalen van een geldboete voor een uitspraak die ze had gedaan over Mohammed. Die vrouw had gewezen op die kwestie van de leeftijd van Aïsha …
Vriendelijke groeten, Alexandra
19 september, Wenen
PS: Hannah zat niet in dat vrouwengroepje. Hoewel het voor haar geen enkele moeite kost het woord te voeren in de grote groep (ze is natuurlijk ook docente), is ze volgens mij ook een beetje verlegen.

Het antwoord van Merlijn liet deze keer iets langer op zich wachten. Het was zowel langer als verwarrender dan het vorige.

Hallo Alexandra,
Ik kon het niet laten: ik ben gelijk op zoek gegaan naar informatie over het symposium waar je over schreef. Volgens het programma sprak er ook iemand die zichzelf kleurenwetenschapper noemt. Zoiets werkt op mijn lachspieren.
Over eng gesproken. Als ik Wikipedia mag geloven zag die Kandinsky zichzelf als een soort profeet. Moet een eng mannetje geweest zijn. Verbaast me niks dat hij op zijn 50e trouwde met een 16-jarige leerlinge. Begrijp me goed: dit is niet, in ieder geval niet speciaal, een verwijzing naar Mohammed en Aïsha. Deze Kandinsky doet me meer denken aan van die Franse intellectuelen die dankzij hun hoogdravende en ingewikkelde manier van formuleren op een voetstuk werden geplaatst en op latere leeftijd andere mensen opzettelijk in levensgevaar brachten (met aids: door opzettelijk seks te hebben zonder bescherming) of zelfs vermoordden. Veel te weinig uitgelachen om hun praatjes, is mijn hypothese.
Hoe om te gaan met dit soort mensen is een precaire kwestie. Berry had het daar ook al over op de cursus, weet je dat nog? Alleen had hij het er over dat ze zich òndergewaardeerd voelen. Ik heb het hier juist over óverwaardering. Hoogbegaafdheid is officieel gedefinieerd. Hoogbegaafden kunnen met gemak een VWO-opleiding aan, maar hun intelligentie is niet echt spectaculair hoog. Daar zijn er véél meer van dan van de types waar ik op doel. Ik wil ze ook niet geniaal noemen, omdat dat een te positieve bijklank heeft. Daarom gebruik ik hier een door mijzelf verzonnen begrip: overbegaafden. Onevenwichtig. Emotioneel gehandicapt.
Ik heb net als jij nog wat gezocht naar die toegenomen belangstelling voor Sobieski. Best lastig. Wat me opvalt in wat ik tot nu toe ben tegengekomen, is dat verschillende publicisten van decennia of eeuwen geleden, in hun voorwoord of anderszins, zelf al aangaven dat hij te weinig waardering kreeg: Sobieski dus. Ene Malden bijvoorbeeld, zo’n Britse wetenschapper van de oude stempel, en in de positieve zin van het woord dan, die wilde in 1883 Sobieski “aan de vergetelheid ontrukken”. Dat is toch lastig op te vatten als reactie op de aanslagen van 2001 (hoewel er mensen zijn die dat nog zouden willen proberen!). Opnieuw gepubliceerd in 2008. Dat dan weer wel.
Ik weet over welke vrouw die Maximilliaan het had. Die veroordeling van Elizabeth Sabaditsch-Wolff verontrust mij in zekere zin nog meer dan bijvoorbeeld de bomaanslagen in Bali of Madrid met hun honderden willekeurige dodelijke slachtoffers.
Tja, over die ouders die graag wilden dat hun zoon meegenomen werd, niet geroofd dus. Ik moet dan gelijk denken aan een waargebeurd verhaal uit de VS. Een gezin waarin een tweeling geboren werd. Een eeneiige tweeling. Van hetzelfde geslacht dus. Bij wijze van experiment (!) voedden ze het ene kind op als jongen en het andere als meisje. Die tweede liet zich later ombouwen tot vrouw. Enige tijd later pleegde hij (of zij..) zelfmoord. Weer wat later deed de tweelingbroer hetzelfde. Ik bedoel: ja er zijn mensen die vreselijke dingen met hun kinderen doen.
Maar dat is alleen maar een associatie van me, geen passend geschiedkundig argument. Ik heb, in jouw woorden, dan nog een moderne bril op, hoewel ik hem in dit geval beslist niet roze zou noemen. Wat haat ik mensen zoals die ouders. Preventief castreren zegt mijn gevoel. Mijn onderbuik zouden sommige mensen zeggen. Bijna in onze tijd, in de twintigste eeuw, had je trouwens nog zogenaamde castraatzangers. Vooral in Italië, als ik me dat goed herinner. Jongens met een mooie stem bij wie dus de testikels werden weggehaald om te voorkomen dat ze de baard in de keel kregen. Met toestemming van de ouders en zonder effectief verzet daartegen van de katholieke kerk. Weerzinwekkend.
Maar wat meer to the point nu. Die ouders die wílden dat hun zonen meegenomen werden, je schreef het zelf al, waren dus moslimouders. Zij waren niet tot tweede- of derderangs burgers gemaakt in hun eigen land, die als uitvloeisel van hun rang moesten verdragen dat hun kinderen afgepakt werden, van hun cultuur vervreemd en later als soldaat ingezet tegen hun voormalige geloofsgenoten. Niet elke relativering van de ellende van die zoontjesroof vind ik even verwerpelijk, hoor. Maar wat tenminste blijft, wat moet blijven, is in de gaten houden wanneer relativeren ontaardt in vergoelijken.
Ik heb het dan over het Eunuch syndroom. Ja, mijn eigen term. Het is een valse omgang met het op zich zelf al afgrijselijke Stockholmsyndroom. Dát syndroom ken je waarschijnlijk wel van gevallen als de rijkeluisdochter Patricia Hearst en/of het Oostenrijkse meisje Natasja Kampusch. Eerlijk gezegd denk ik er ook vaak aan wanneer men het heeft over Aïsha, het kindvrouwtje van Mohammed.
Een werkelijk onvoorstelbaar krachtige vrouw, die Natasja. Als jong meisje ontvoerd en jarenlang gevangen gehouden. Na haar ontsnapping en de dood van de man die haar tot slavin had gemaakt, was ze bijna vergoelijkend in haar uitlatingen over hem.
Het Eunuch syndroom nu, staat voor gedragingen van mensen die niet zèlf slachtoffer waren, maar die de veerkracht van slachtoffers opvoeren als middel om de daders in een minder kwalijk daglicht te plaatsen. Een extreem voorbeeld daarvan vond ik in Saoedi-Arabië. Niet in het land zelf natuurlijk – ik ga daar echt niet heen! – maar in een verhaal van de hand van de curieuze bekeerling Michael Mohammad Knight. In het kader van een verhaal over wangedragingen van de religieuze politie in dat land – hij is er vanwege de hadj – begint hij over eunuchs. Ze zijn niet erg geliefd, die bewakers van de wahabitische gedragsregels. Er zijn volgens Knight nogal wat mensen die hen voor hermafrodiet uitmaken. Als scheldwoord dus. Maar sommigen denken dus echt dat die bewakers man noch vrouw zijn. Michael Mohammad hangt er een heel verhaal aan op over de rol van eunuchs in de wereld van de islam. Een mooie rol volgens hem! Eerst legt hij uit dat het verhaal over de hermafrodieten, mensen met niet-eenduidige geslachtsorganen dus, niet klopt. Dat het echt gaat om eunuchs: mannen van wie de testikels en de penis alle drie zijn afgesneden. In ieder geval nog tot in 1990 kon men ze tegenkomen rond de heiligdommen in Mekka en Medina. Hij legt ook uit dat castreren eigenlijk niet mocht binnen de leer van Mohammed. Men deed dan maar net alsof ze “toevallig” al eunuch waren wanneer ze tot slaaf werden gemaakt. En dan, volledig op de hoogte dus van deze onbeschrijfelijke gruwelen, schrijft deze vaderloze drugsgebruiker evengoed dat “Als Allah ze zo gemaakt zou hebben” – hij bedoelt dus: wanneer het géén eunuchs waren maar hermafrodieten – “dan (!) zou (!) het genade en liefdadigheid zijn om hen in te huren als bewakers van de heilige moskeeën.”
Ik haat dat soort goochelaars met woorden en waarden.
Een antwoord op je expliciete vraag over katholieken en protestanten, houd je nog te goed van me. Ik moet nog flink wat doen in Nederland ter voorbereiding van mijn werk op Malta. Je legt zelf nu een link met de strijd tussen soennieten en sjiieten. Weet wel waar je me toe hebt uitgenodigd!
Vriendelijke groeten,
Merlijn.
20 september, Biggekerke
PS: Voor Istanboel heb ik ook een tip: het mausoleum van Enver Pasha.
PPS: Je vraag over Ali Pasha zal ik in mijn volgende bericht beantwoorden.

Zoveel zinnen in dit bericht riepen verwarring op. Ontaarden in vergoelijken, was dat een uitdrukking? Castreren maakt een man dus nog geen eunuch? Wie was Patricia Hearst? Dat hij die boete van een paar honderd euro voor die vrouw op een lijn stelde met aanslagen waarbij honderden doden vielen! Angstaanjagend. En die opmerking over die katholieke jongetjes: was hij daar echt boos over, of was dat alleen maar toegevoegd om af te leiden van zijn haat tegen de islam? De passage die het meest pijnlijk bleef haken was die over “tweede- of derderangs burgers gemaakt in hun eigen land”.
En die slotzin. Het leek wel een dreigement met dat uitroepteken.