Een van de eerste dingen die we constateerden toen de Toeslagenaffaire los brak, was dat er twee kanten aan zaten. Maar over de precedentkant van de zaak zwegen zowel media als politiek – boter die nu in stromen van hun hoofd smelt.

Over de precedentkant[1] van de Toeslagenaffaire werd stilte in acht genomen. Dat werd als kies tegenover de slachtoffers gezien. Dat het onvermijdelijk toch ter tafel moest komen maakt die stilte in retrospect echter ook uitermate onkies.

De enquête
Tijdens de enquête in de Kamer wordt nu door de Belastingdienst gewezen naar het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) als aanjager van de strenge controles. Maar aangezien SZW niet met de uitvoering was belast, zijn de uitwassen die door de massahysterie binnen de Belastingdienst werden aangejaagd vanzelfsprekend nog steeds alleen de Belastingdienst aan te rekenen.

Dit is precies wat ik in maart al beredeneerde. Dat een oud-topambtenaar bereid was dit toe te lichten is een meevaller, want eerder ging men vanuit SZW al in de tegenaanval. Het is tevens een verschil tussen een verantwoordelijke die al weg is, en iemand die er nog zit.  Mevrouw van Tuyll, huidig topambtenaar:

.. reageerde op (oud-) ambtenaren van de Belastingdienst, die gisteren in hun verhoren zeiden dat ze door SZW gedwongen werden om hard op te treden tegen ouders.

Men gaf niet de opdracht, maar eiste wel resultaten? Onder omstandigheden als deze is het verschil weinig meer dan wie de handtekening zet. En inderdaad, ook dat besef ontbrak:

“Wij hadden niet het beeld dat we opdracht hadden gegeven voor een fraudejacht”, zei Van Tuyll. Speciale teams van de Belastingdienst (CAF-teams) verzamelden volgens haar op extreme manier bewijzen voor fraude.

Verder geïllustreerd door:

In de zomer van 2019 wilde toenmalig staatssecretaris Snel van Financiën een eerste groep gedupeerde ouders compenseren, maar dat sneuvelde na bezwaren van onder meer het ministerie van Sociale Zaken.

Met nog als uitsmijter (in een iets andere context):

Uit de verschillende verhoren is op te maken dat dit kwam door een gebrek aan communicatie en onduidelijke verantwoordelijkheden tussen de ministeries van Financiën en Sociale Zaken.

Zoals ik in mijn inleiding al constateerde; dat is allemaal waar, maar het is maar het halve verhaal. Wat we hier zien zijn twee ambtelijke organisaties die a) de noodzaak van ingrijpen zien en b) scherp in de gaten houden bij wie de zwarte piet uiteindelijk belanden zal.

Dat dat ondertussen de slachtoffers van de heksenjacht niet helpt is al even duidelijk, en daarop zoomt de staatsomroep dan ook prompt in. Met heel begrijpelijke emoties overigens±

Geëmotioneerd en met een mengeling van hoop en ergernis. Zo kijken gedupeerde ouders van de toeslagenaffaire naar de verhoren van directeuren van de Belastingdienst. Vandaag, op de derde dag van de hoorzittingen, werd Gerard Blankestijn ondervraagd. Hij was directeur Toeslagen bij de Belastingdienst van 2011 tot 2018.

Analyse
Dat het beleid en de uitvoering bij twee verschillende ministeries lag had zowel na- als voordelen. De nadelen zien we nu, het voordeel is dat er geen ontwikkeling was dat een door de politiek ingezet beleid door de ambtelijke praktijk evolueerde naar iets dat nooit was bedoeld.

Dat dat nu toch gebeurde – in een heel andere vorm dan iemand zich had kunnen voorstellen – is een blinde vlek bij de uitvoerders geweest. Overigens óók een variant op Befehl ist Befehl, en damn the consequences. Daarvoor is de Belastingdienst – ongeacht haar vingerwijzen – wel degelijk zelf verantwoordelijk. Maar het illustreert tevens dat men iemand aan het hoofd had moeten stellen met een sterk moreel besef en een rechte, onbuigzame ruggengraat. Of men dergelijke mensen in de huidige ambtelijke organisaties snel zal zien komen boven drijven lijkt echter weinig waarschijnlijk.

Conclusie
Feitelijk zijn oorzaak en gevolg van de Toeslagenaffaire een tamelijk eenvoudig proces geweest. De massahysterie die bij de Belastingdienst werd gegenereerd is leerzaam, want het toont wat een gevolgen een te dociele bemensing van ambtelijke organisatie tot gevolg heeft (ik zal u de vergelijkende keiharde Godwins besparen). Dat er een enquête nodig was om dat boven tafel te krijgen signaleert echter dat je het niet los kunt zien van de heersende politieke (media)cultuur in Nederland.

Maar die les zal zeker niet worden getrokken door de enquêtecommissie.

---

1. Ook wel bekend als de Bulgarenfraude.

---

Meer over de Toeslagenaffaire en onze commentaren vindt u hier op Veren of Lood.