Intellectuelen. Dat zijn de mensen die het weten, of zouden moeten weten nietwaar? Wellicht dat daar het misverstand over linkse intellectuelen vandaan komt?

Dit was een gedachte die bij me opkwam toen ik uit de nalatenschap van mijn vader een boekje van Jan de Hartog opdook, en er in bladerde. De Hartog was een schrijver die in mij jeugd al als hoogstens half-literair gold. Niets dat een aanstaand intellectueel lezen moest, zodat ik het braaf oversloeg. Wiki noteert dan ook ietwat laatdunkend:

Als hoofdzakelijk vertellend romancier kon hij tot zijn aanvankelijke teleurstelling niet bogen op algemene literaire erkenning

En nadat in 1977 Hollands Glorie (1940) een succesvolle televisieserie werd, kwam het met de statuur van De Hartog al helemaal niet goed meer. Dit als mengeling van mijn eigen kennis en wat Wiki over de schrijver vertelt.

En dat allemaal door de tweede alinea van Thalassa (1950), dat de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog beschrijft:

Wij waren gedurende de hele oorlog niet in Londen geweest; iedereen zei dat dit de invasie betekende. De invasie had al jaren in de lucht gehangen, en was een soort geloofskwestie geworden, zoals het persoonlijk voortleven na de dood. Je geloofde in de invasie, of je geloofde er niet in, dat hing af van je religieuze natuur. De Russen bijvoorbeeld geloofden er niet in, maar de Engelandvaarders die uit Europa ontsnapt waren wel. Wíj wisten niet wat we geloven moesten, wij waren intellectuelen.

Ik kan me niet herinneren in een paar zinnen een situatie zo kernachtig te zien schetsen. Maar waarom het me bij dit stukje ging is de laatste zin er van, waarin zonder enige discussie wordt vastgesteld dat een intellectueel iemand is voor wie zekerheden eigenlijk niet behoren te bestaan. Het lot van de ware intellectueel is derhalve dat niets vast staat. Het appelleert heel sterk aan mijn gevoel van wat ware wijsheid is: de eeuwige twijfel aan je eigen conclusies. Want er valt altijd meer te weten, en niemand kent beter de beperkingen van zijn eigen wijsheid dan de man die voor wijs en een goed raadgever wordt gehouden.

Kom daar de afgelopen vijftig jaar maar eens om. Het begrip ‘linkse intellectueel’ is sinds eind jaren zestig verworden tot een bijna spottende omschrijving van mensen die – zonder ooit Krommenie te hebben verlaten – ongevraagd de wereld vanuit hun leunstoel voorzien van goede raad en strenge oekazes hoe alles beter moet.

Een jaar of twintig terug las ik ergens dat men Frits Bolkestein als een Nederlands’ enige ‘rechtse’ intellectueel beschouwt, voornamelijk omdat hij meer gelezen en begrepen heeft dan zijn politieke opponenten. Niet dat ik het hem ooit heb horen beweren over zichzelf, terwijl Bolkestein niet vrij is van zelfspot.

Het boek van De Hartog schraagt het besef dat links intellectualisme een concept is dat ons de afgelopen vijftig jaar door de strot gewrongen is, en waarvan de resultaten ten onrechte worden bejubeld. Het enige dat in zekere zin verdedigbaar bejubeld wordt is dat alle besef van wat intellectualisme werkelijk zou moeten zijn vrijwel volledig verdwenen is. Maar een ware intellectueel kan dat slechts bedroeven.