Het is opvallend dat partijen als CDA en D66 geen trek zeggen te hebben in doorregeren met de VVD als Rutte naar Brussel vertrekt. Geen Dijkhoff-1, maar eerst verkiezingen.

En dat Rutte vertrekt is eerder een kwestie van wanneer dan van indien.

Politiek-staatsrechtelijk is deze discussie al eens eerder gevoerd. Uiteindelijk had Balkenende zich vergaloppeerd, en bleek niemand in Brussel hem als onvermijdelijk te zien als voorzitter van de EC. Maar ook in de tijd dat zijn kandidatuur ter sprake kwam werd er nagedacht over hoe het dan met het kabinet moest?

Terzijde: Het kwam in niemand op te overwegen Brussel een middelvinger te geven, wat illustreert hoe lang er binnen de top van Nederlandse politici al wordt gekeken naar de federalisering van de EU: als onomkeerbaar en al bijna voltooid. Partijen die het nog hebben over de Nederlandse soevereiniteit hebben het vanuit deze optiek over sentimenten zonder realiteitswaarde. Of dat reëel is? We zullen zien.

Men meende indertijd dat het vertrek van Balkenende noodzakelijkerwijs moest leiden tot nieuwe verkiezingen, omdat Balkenende zo’n bepalende factor was voor het beeld van het kabinet, dat de kiezer zich over een eventuele opvolger moest uitspreken. Dat was wel in een tijd dat de grote partijen nog steeds verwachtten het leeuwendeel van de kiezers onderling te kunnen verdelen, na aftrek van wat stemmen voor ‘populisten’.

Het is ook erg Nederlands, deze gedachte, hoewel weinig consequent. Enerzijds is de premier in Nederland staatkundig niet meer dan een primus inter pares (hetgeen impliceert dat vervanging eenvoudig is), anderzijds is iedere politieke rimpeling aanleiding om een kabinet voor ‘gevallen’ te verklaren en nieuwe verkiezingen uit te schrijven. Bijkomende factor hiervoor wellicht is de bijzondere situatie dat na de val van een kabinet het parlement als ontbonden wordt beschouwd, en het caretaker-kabinet de facto met dictatoriale bevoegdheden kan regeren tot het aantreden van een nieuwe ministersploeg. De oude afspraak die hier tegenover stond, dat een caretaker-kabinet geen omstreden beleid meer introduceert, is door zowel omstandigheden als slijtage buiten werking geraakt.

Maar als Rutte vertrekt, wat zien D66 en CDA dan in verkiezingen? Staatkundige zuiverheid kan geen van beiden nog bij het electoraat overleggen. Plus, dat PS2019 in maart de samenstelling van de Senaat dusdanig gaat opschudden, dat beide partijen een toekomstig kabinet weinig te bieden zullen hebben, zelfs als zij getalsmatig van pas zouden komen in de Tweede Kamer. Hun positie in de peilingen ziet er tamelijk wanhopig uit, en is meer iets voor langdurig herstelwerk dan verkiezingen dit najaar.

Deze eerste reacties werden in het AD gemeld:

,,Theoretisch zijn nieuwe verkiezingen niet nodig. Maar het zou onwenselijk zijn om zo’n grote ingreep in het kabinet zonder verkiezingen te doen’’, zegt een D66-topper.

Een hooggeplaatste CDA’er uit de coalitie is stellig: ,,Als Rutte naar Brussel gaat, zullen er zeker verkiezingen komen.

D66-toppers en hooggeplaatste CDA’ers? Dat klinkt als een minister en een staatssecretaris. Dit is niet de partijleiding, het zijn niet de mensen die de eerste klappen op moeten vangen als er verkiezingen komen. Ook doordat op dit artikel verder geen reacties kwamen (juist niet via andere media) krijg je de indruk dat de discussie zoals die onder Balkenende werd gevoerd niet langer als geldig word beschouwd in Den Haag.

Wie Mark Rutte dan tijdelijk zou opvolgen als premier? Nog eerder Edith Schippers dan Klaas Dijkhoff, en er zijn meer (half)gepensioneerde VVD’ers voor wie een tijdelijk premierschap geen onmogelijkheid lijkt. Toch is de vraag niet onbelangrijk, want in de schoot van het kabinet zie ik geen logische opvolger, zelfs geen tijdelijke. En aangezien ook de VVD dankzij de dividendbelasting in een neerwaartse electorale spiraal is beland, zullen er weinig regerende partijen serieus belangstelling hebben voor verkiezingen dit najaar.