Politieke partijen sterven ook. Natuurlijk, kleine partijtjes op wie niemand nog stemmen wil, vervagen tot nietszeggendheid, dat is een onvermijdelijkheid. Veel van dergelijke partijen zijn nooit tot wasdom gekomen, en zijn daarom kwetsbaarder voor een plotsklaps einde. Maar dat is niet waar het mij hier om gaat. Hoe sterven eertijdse volksbewegingen?

Het is niet ingewikkeld om uit de inleiding te destilleren dat ik het hier over de PvdA heb. Het is mogelijk nog te vroeg om over het einde van deze partij te speculeren, maar dat zij haar einde nadert zal weinig mensen vreemd voorkomen. Wie in de huidige generatie voormensen nog iets herkent van de partij die eertijds de maatschappelijke voorhoede pretendeerde te herbergen, heeft een goed geheugen maar slechte ogen.

Ontstaan en verval van partijen
Om duidelijker te maken wat ik precies bedoel, dienen we te kijken naar hoe grote partijen ooit ontstonden. In eerste aanleg is er een maatschappelijke ontwikkeling, waarna de politiek er handen en voeten aan geeft. In zekere zin kun je ook zeggen: een partij is een gevolg van het aan de orde stellen van een bepaald probleem, dat zich als gevolg van taaie maatschappelijke tegenstand niet eenvoudig laat wegvagen. En nee, ik ga het hier verder niet over de PVV hebben.

Een partij als de PvdA ontstond als gevolg van het steeds meer wringen van maatschappelijke ongelijkheid, en de opkomst van sociale en maatschappelijke theorieën die zich richtten op hoe de wereld anders zou kunnen worden ingericht. Oorspronkelijk onder de naam SDAP, werd de PvdA na de Tweede Wereldoorlog het uithangbord van het streven om de invloed van religieus Nederland sterk terug te dringen. Dat was heel succesvol, en werd prima weerspiegeld in de verkiezingsresultaten van de confessionele partijen in die tijd. In een periode dat mensen vrijwel altijd op dezelfde partij stemden, brokkelde het aandeel van de confessionele partijen af van de helft tot circa 30% van de bevolking.

Heel lang leek het er op dat die daling zich nog veel verder zou doorzetten, en de 15 zetels die het CDA thans heeft lijken dat inderdaad te onderstrepen. Maar het CDA is onderdeel geworden van de stoelendans die na 2000 gemeengoed werd, waarbij partijen soms ver terugvallen, om wat later als een feniks weer uit hun as te herrijzen. Maar er is een ander verschil dat hierbij van belang is. Het CDA heeft zich immer geafficheerd als een middenpartij, met alle risico’s die dat in een volatiele situatie met zich meebrengt. Ergo, deze partij heeft zich aan de continue krimp onttrokken door het ruime sop van de populistische waarden in het midden te kiezen. Met nog steeds een confessioneel randje, dat wel. Maar desondanks is het CDA absoluut niet langer vergelijkbaar met de regenteske partij van gelovig Nederland die het in de jaren zeventig nog was.

Sterven in het centrum
Als we naar de PvdA kijken, is daar een ander gezichtspunt mogelijk. Deze partij heeft harde klappen gekregen door in de jaren negentig naar het midden te trekken. Weliswaar ligt daar de macht, maar het is ook de plek waar partijen gaan om te sterven. Voor een deel ligt het er aan, dat als de ideologische zending is voltooid, er geen zinvolle plek op de flanken meer lijkt te zijn. Want dat is een belangrijk kenmerk van opkomende partijen: uit de aard van hun ontstaan (zie ook hierboven) kun je niet anders dan verwachten dat ze op de flanken moeten starten. Dat schetst ook de manier waarop de SP het parlement binnenkwam. Door de ruimte die de PvdA liet bij haar mars naar de macht (en het centrum) kon zij haar linkse flank niet langer afdekken, en de SP profiteerde.

Nu kan de PvdA met goed fatsoen nauwelijks nog terug naar links, want in haar jaren in het centrum (van de macht) is zij op teveel punten medeplichtig geworden aan wat zij nu zou willen herstellen. Is dat geloofwaardig? Nee. Ook de aanwezigheid van een partij als D66 is een factor waarom de PvdA stervende is. Er is in het centrum geen ruimte voor een linksige centrumpopulistische partij, want die is er al, en stevig gevestigd. De PvdA leeft dus nog bij de gratie van traditionele stemmers die blind als immer het bekende PvdA-hokje aankruisen. En er zijn wat traditionele groepen die er altijd op stemmen overgebleven: journalisten, docenten, ambtenaren. Maar voor velen van deze mensen geldt, dat het aandeel in de macht een belangrijke factor in hun ‘bevlogenheid’ is.

Verder zakken dan de PvdA nu staat, is gelijk te stellen aan opheffing. Anders dan veel partijen heeft de PvdA geen specifieke eigen ideologie die herkenbaar genoeg is om op laag niveau te kunnen overleven. Maar een PvdA die voortaan zou opereren met minder dan 10 zetels in de Kamer is niet voorstelbaar. Daarvoor zijn meer redenen, maar de basis vindt u in wat ik hierboven beschreef.