Het begin van de moderne tijd wordt wellicht nog het best gemarkeerd met de opkomst van de Spaanse en Portugese zeeimperia. Toch is dat een geleidelijker proces geweest dan we gemeenlijk beseffen. En de oorspronkelijke reden van hun ontstaan is nog veel verrassender.

De Portugese en Spaanse ontdekkingsreizen waren vreemd genoeg een direct gevolg van de Reconquista, de herovering van het Iberische schiereiland op de Moren. Op een bepaald moment grensde het Portugese koninkrijk niet langer aan de laatste Moorse gebieden, en aangezien de koningen van Portugal de strijd tegen de ongelovigen wel degelijk wilden voortzetten, probeerden zij stadjes op de Noord-Afrikaanse kust te veroveren. Dat verliep niet geheel onsuccesvol, maar kostte meer moeite en mensen dan men in wilde zetten. En eigenlijk had men geen idee hoe diep het achterland van de door hen bestreden mohammedanen eigenlijk was.

Het was de verkenning naar de diepte van dat achterland dat de Portugezen er vanaf het begin van de 15e eeuw toe bracht langs de kust van Afrika af te zakken naar het zuiden – op ontdekkingsreis. Na de ontdekking en kolonisatie van de Azoren bereikte de Portugees Vasco da Gama in 1498 India. Dat de Spanjaarden intussen in 1492 (Columbus) westwaarts waren gegaan (op zoek naar Indië) en Amerika hadden ontdekt, spoorde de Portugezen alleen maar aan om te proberen Indië sneller te bereiken. Wel was intussen het belangrijke Verdrag van Tordesillas getekend (1494), waarbij de paus de niet-christelijke wereld opdeelde tussen de katholieke staten Spanje en Portugal. Fictief, want vrijwel alles moest nog ontdekt worden.

Aangezien de ontdekking van Amerika in 1492 samenviel met de verovering van Granada, de laatste Moorse staat op het Iberisch schiereiland, verminderde de drang van Spanje tot de strijd tegen de Moren aanzienlijk. Bovendien had de Spaanse staat het tot Lepanto (1571) in de Middellandse Zee al moeilijk genoeg met de Turkse mohammedanen. Het Portugese streven bleef echter sterk gericht op de strijd tegen de mohammedanen. Om die reden worden Portugese schepen uit deze tijd ook altijd afgebeeld met het kruisvaarderskruis op hun zeilen.

De verdeling van Tordesillas had aan Portugal Brazilië toebedeeld, alsmede het grootste deel van Azië. Al was een klein deel aan de rand van Azië voor Spanje gereserveerd: de Filipijnen. Spanje kreeg dus bij Tordesillas ook het grootste deel van de Stille Oceaan, waarmee uiteindelijk nooit iets werd gedaan. De belastingopbrengsten van de Filipijnen worden overigens via Mexico naar Spanje verscheept met wat werd genoemd het Manillagaljoen. De lading daarvan werd over land naar Vera Cruz gebracht om van daaruit met de jaarlijkse zilvervloot naar Spanje te worden verscheept.

Waar Spanje al snel tot totale verovering en kolonisatie van Zuid-Amerika overging, koos men in Portugal voor een duale benadering. Brazilië werd het kolonisatiegebied – er woonden toch geen mohammedanen. Maar aangezien Azië vergeven was van mohammedanen, werd de structuur van de Portugese aanwezigheid daar anders, zeker nadat Portugal rond 1600 de macht over de specerijengebieden in Indonesië verloor aan de Hollanders.

Het Portugese zeeimperium in Azië bestond vooral uit een lange serie steunpunten die tot in China reikte (Macao). Deels verloor het land deze in enige oorlogen aan Hollanders, Fransen, Denen en Engelsen, die in deze periode eveneens in Azië hun zeeimperia stichtten. Maar tot laat in de 17e eeuw bevochten de Portugezen de Arabieren in de Perzische Golf. Hun vloot terroriseerde het pelgrimsverkeer tussen Perzië en Mekka, en ze wisten diverse zeeslagen te winnen tegen lokale heersers die het hier niet mee eens waren.

De diverse West-Europese staten die vanaf circa 1600 de wereld introkken volgden deels eenzelfde strategie als de Portugezen in Azië, terwijl ze in (Noord-)Amerika echte kolonies stichtten. Het Caraïbisch gebied was typisch een omgeving waar sprake was van diverse zeeimperia die door elkaar bezittingen hadden, en in zekere zin kun je beter zeggen dat het vooral een West-Europees zeeimperium betrof. In Azië ging het vooral om handelsimperia, die hier en daar wat kustplaatsen en steunpunten bezetten, maar de heersers van India hadden in deze tijd nauwelijks benul van wat aan hun kusten gearriveerd was. De Groot-Mogols, heersers over het grootste deel van India, bezaten geen eigen vloot, en alles voorbij het strand was niet hun probleem.

Tot en met de 18e eeuw was het primaire doel van de West-Europese staten vooral gericht op het beschermen van steunpunten voor hun handelsbelangen, vaak daarin vertegenwoordigd door een Oost-Indische Compagnie. De kolonies in Noord-Amerika hadden een ander doel, en kun je niet echt als onderdelen van zeeimperia rangschikken.

---

Morgen de laatste aflevering van de geschiedkundige zee-imperia, met de uitgroei van de Afrikaanse steunpunten tot volledige koloniale imperia, welk proces pas na 1850 tot ontwikkeling kwam. Hannibal zal met deze stukken als basis volgende week een stukje moderne politiek duiden.

---

De laatste aflevering met links naar de gehele serie vindt u hier.