Waarom zit Turkije in de NATO? Op die vraag is een verrassend antwoord, dat ook licht werpt op de verstarde denkwijze van veel strategische beslissers. Dat ik het daarbij uitdrukkelijk niet heb over regeringsleiders moet U daarbij in uw achterhoofd houden: voor strategische beslissers zijn dat slechts passanten.

In de 19e eeuw werd het Ottomaanse rijk beschouwd als de zieke man van Europa. Zoals het Poolse koninkrijk eind 18e eeuw langzamerhand door haar buren werd verdeeld en opgepeuzeld, leek ook het Ottomaanse rijk ten onder te zullen gaan. Dit ondanks de enorme afmetingen van het gebied dat de sultans regeerden.

Een eeuw later bleek die gedachte grotendeels bewaarheid te zijn geworden.

Oorzaken
Omdat het Turkse kerngebied op een strategische plek lag, werd door de Europese grootmachten Engeland, Frankrijk en Duitsland groot belang gehecht aan het in stand houden van een staatkundige eenheid die het gebied rond de Bosporus beheerste. Tevens werd vanuit Britse optiek Rusland te groot en te sterk, men wilde de Russen bij voorkeur weghouden uit de Middellandse Zee. Het kortwieken van de Russische expansiedrang was een belangrijke reden voor de Krimoorlog uit het midden van de 19e eeuw, terwijl men tegelijkertijd het afschudden van het Turkse juk door de Balkanstaten niet wenste te frustreren.

Dat alles liet een Turkse staat achter die sterk verzwakt was, en eerder reactief was, dan dat zij zelf initiatieven en doelen ontplooide in haar buitenlandse politiek. Wat niet wegnam dat er nog steeds een enorm potentieel aanwezig was, zodat het land niet genegeerd kon worden als quantité négligéable. Het beeld van het toenmalige Turkije hangt nog steeds in de hoofden van strategische beslissers. Redelijk belangrijk om aan je zijde te hebben, maar niet in staat om zelfstandig last te veroorzaken. Tot circa 1980 was er voor dat idee heel veel te zeggen.

Moderne oorzaken
De islamitische revolutie in Iran eind jaren zeventig veranderde veel, ook de manier waarop in Turkije tegen de wereld werd aangekeken. De opkomst van islamitisch geïnspireerd gedachtegoed betekende ook een verandering in de doelen die de Turkse staat in haar buitenlandse politiek nastreefde. De focus verlegde zich weer van het westen naar het Midden Oosten. Mede dankzij haar binding met het westen was Turkije in de 20e eeuw een stuk sterker geworden dan haar buurlanden aan de oostgrens, waarmee ruimte ontstond om expansieve plannen te ontwikkelen. Voor de islamisten was dat ook een uitstekende manier om de aandacht van de Turkse militairen af te leiden van de binnenlandse ontwikkelingen. In het Turkse leger is men niet vergeten dat het land in de 19e eeuw de dienst uitmaakte in het MO, en het leek de beste kansen te bieden voor uitbreiding van de macht van Turkije, maar al te vaak gesteund door de NATO, die Turkije beschouwde als een nuttig breekijzer.

Waar die symbiose toe heeft geleid, weten we sinds vorige week. Na het neerschieten van de Russische Su-24 was de eerste reactie van Turkije te gaan overleggen met de NATO. Niet, om te proberen een Russische reactie te dempen door excuses te maken of verontschuldigingen te vinden. Alleszins was duidelijk dat het geen ongelukje was dat dat vliegtuig neergeschoten werd. Dat de familie Erdogan zelf ook belangen heeft die Turkije hier verdedigde (in plaats van haar luchtruim) is iets dat de NATO liever niet weten wil, al is uit allerlei reacties duidelijk dat het begint door te dringen. Turkije is niet langer NATO’s werktuig, maar is integendeel het breekijzer van Ankara geworden. En dat Ankara bereid is hoog spel te spelen, kan men ook niet langer ontkennen.

Turks probleem?
Turkije heeft namelijk een probleem, maar dat is nauw verweven met de Amerikaanse strategie in het MO. De Amerikanen zijn al enige tijd doende de socialistisch georiënteerde Arabische dictaturen op te ruimen, en het laatste nog niet gevallen bolwerk daarvan was Syrië. Nu was Syrië sinds lang ook de trouwste bondgenoot van Rusland in het MO, zodat een binnenlandse opstand de beste tactiek leek om het regime-Assad omver te kegelen. Turkse steun was hierbij onontbeerlijk. Wat het voor Turkije bijna onweerstaanbaar maakte, was de kans om de Koerdische opkomst in Noord-Irak te smoren, en tegelijkertijd Syrië te kunnen domineren. Waarmee Turkije opnieuw een belangrijke rol in het MO kan gaan spelen. islamitische Staat (IS) is daarbij een heel nuttige hefboom.

De Russische interventie in Syrië op een kritiek moment heeft niet alleen die Amerikaanse strategie getorpedeerd, maar ook de Turkse. Voor Erdogan c.s. is dit fiasco ernstiger dan voor Obama en de zijnen. De Amerikanen verliezen de vruchten van 15 jaar invasies en gekonkel, voor Erdogan dreigt het verlies van de macht in Turkije. Want niet alleen bedreigt de Russische interventie de Turkse plannen aangaande Syrië, maar een bijproduct zou kunnen zijn dat er metterdaad een Koerdische staat ontstaat in het gebied van de Syrische en Turkse grens. De facto is dat proces al enige tijd gaande, maar de interventie van Rusland maakt dat Turkije dat niet langer smoren kan zonder al te veel in de gaten te lopen.

Politieke positie Turkije
Maar dat zou er op neer komen dat Turkije per saldo tot de grote verliezers van de Syrische burgeroorlog zou gaan behoren. Het ontstaan van een Koerdische staat aan de Turkse grens is het horrorscenario van de Turkse generale staf. En dat zou mogelijk de aandacht van de Turkse generaals opnieuw kunnen richten op de binnenlandse politiek. Als dat gebeurt is het nog slechts wachten op de onvermijdelijke staatsgreep die Turkije opnieuw onder militair bestuur brengen zal. En Erdogan achter de tralies.

Als zo’n machtswisseling niet plaatsvindt, heeft de NATO een lastige keus te maken. Indien Turkije een zelfstandige politieke expansie gaat bedrijven en daarvoor de NATO als breekijzer gebruikt, wordt het tijd om afscheid te nemen. Want daarvoor is het bondgenootschap nooit opgericht. De gebeurtenissen van de afgelopen drie maanden hebben laten zien dat een confrontatie met Rusland een steeds groter risico wordt. Zonder de NATO is het Turkse gevaar teruggebracht tot nul, want het land is niet opgewassen tegen Rusland.