Het Nederland uit geschiedenisboekjes – zowel de oude als de nieuwe geschiedenisboekjes – komt als een rommelig en vaag begrip naar voren. In deze ongeregeld te verschijnen serie neem ik ter aanvulling een aantal minder bekende momenten duidelijker in beeld.

In veel geschiedenisboekjes – zelfs de betere die tot circa 1980 nog in gebruik waren – verschijnt Nederland ergens in de 16e eeuw ineens op de kaart van Europa. De geschiedenis tot die tijd werd schematisch in kaart gebracht: van de hunebedbouwers tot de Grieken en Romeinen, via de Germanen naar de Franken en Friezen om uiteindelijk na de middeleeuwse riddertijd met Floris V uit te komen in die 16e eeuw, waar het dan echt begint. Met direct een Gouden eeuw nog wel.

Onzin natuurlijk. Gouden eeuwen komen niet uit de lucht vallen. Bovendien was de Gouden Eeuw primair een Hollandse aangelegenheid. En dan nog vooral van de Regenten in Holland, hetgeen u direct zal doen vermoeden wie die term Gouden Eeuw ooit introduceerden. Om nog even verder te gaan over die Gouden Eeuw: meestal denken mensen dat we het dan over de 17e eeuw hebben. Ook zijn er mensen die het gevoel hebben dat juist het sluiten van Vrede met Spanje in 1648 (Een Belangrijk Jaar In De Nederlandse Geschiedenis – praktisch gezien werd onze onafhankelijkheid toen geformaliseerd) het begin moet zijn van die gouden tijd. Vrede is goud, nietwaar?

Niet waar.

Historisch gezien valt de Gouden Eeuw van Nederland bijna exact samen met de Tachtigjarige Oorlog (in het buitenland vooral bekend als The Dutch Revolt). Dat Gouden slaat dan ook vooral op de ontwikkeling van ons land tegen de verdrukking in. Omdat ook vóór het begin van die 80-jarige oorlog Holland al een heel welvarend gebied was, maar in die zeventiende eeuw wel degelijk bijzondere dingen gebeurden, is de datum 1568 als begin van die Gouden Eeuw niet zo vreemd gekozen. Wat gebeurde er rond 1668? Rembrandt stierf (1669), en daardoor is naar mijn idee de Gouden Eeuw dateren tussen 1568 en 1669 heel verdedigbaar. Oorlogen zijn nu eenmaal versnellers van ontwikkelingen, zowel goede als slechte.

Maar waar ik vandaag verder op in wilde gaan is hoe die Hollandse welvaart ooit tot stand gekomen was. Dat de basis van de Hollandse welvaart niet de VOC en haar Aziatische specerijenhandel was, noch dat de WIC met haar slavenhandel etc zelfs maar een economische bijdrage leverde aan die welvaart weten veel mensen nog wel. Dat de echte basis van de Hollandse rijkdom lag in de Oostzeevaart (de Moedernegotie) hebben mensen ook nog wel eens gehoord. Hoe die tot stand kwam? Uhhhh.

Dat Uhhhh, dus.

Net als nu was de positie van Nederland de basis van onze welvaart. Steden op kruispunten van wegen zijn altijd handels- en overslagplekken. Hollandse schippers haalden graan in de Oostzee dat in Holland steeds minder verbouwd werd. Hollandse vissers bevisten de Noordzee. Ergo, Holland was al vroeg een zeevarende natie, ook al voor het werd ingelijfd bij de Bourgondische gebieden. Let wel, die inlijving was een zaak van de hoge heren. Boeren en handelaars hadden daar vaak slechts lasten van. Maar handel, daarvoor wilde men wel vechten.

In de Oostzee bestond het Hanzekartel, het verbond van de Hanzesteden (gedomineerd door Noord-Duitse kuststeden als Lübeck, Hamburg en Bremen) . Dat reguleerde de handel in het gebied, en wie daar langs kwam om ook wat te kopen moest daarover met hen onderhandelen. De Hanze bewaakte onder andere haar belangen door mee te doen aan het politieke gekonkel in de Scandinavische landen. Vooral het beheer van de doorvaart door de Sont lag haar nauw aan het hart. Het belangrijkste handelsgebied ziet u op het kaartje hieronder.

In 1438 kwam het tot een handelsoorlog tussen Holland en de Hanze. De Hollands-Wendische Oorlog duurde maar drie jaar, van 1438 tot 1441, maar was ook het begin van een lange serie conflicten die voortduurden tot in de 16e eeuw. Deze staan bekend als de vier Sontoorlogen (tussen 1438 en 1544). Na de 16e eeuw was het belang van de Hanze zo sterk verminderd dat zij geen vuist meer kon maken die op Nederlandse schippers ook maar enige indruk maakte. Dat gold overigens ook voor de koninkrijken rond de Oostzee, waarmee echter wel degelijk ook oorlogen zijn gevoerd (maar met wie niet?). In 1400 was de Hanze nog de belangrijkste politieke entiteit in Noord-Europa, maar die positie werd gedurende de Gouden Eeuw door de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden overgenomen.

Van die eerste oorlog moet u zich overigens niet al te veel voorstellen. Er voer een vloot uit die de vijand zou verslaan, maar die vloot was niet van een overheidsinstantie. Het was eerder een posse – een burgerwacht zo u wilt – van belanghebbenden, die hun handelsschepen klaar maakten voor gevechten en de vijand te lijf gingen. Specifieke oorlogsschepen werden nog niet gebouwd. De regerende graaf (Filips de Goede van Bourgondië) hield zich grotendeels afzijdig. Een stad als Dordrecht – op dat moment de belangrijkste Hollandse stad – had geen belangen in de Oostzee en deed dus ook niet mee. Aan de kant van de Hanze wilden de Zuiderzeestadjes eigenlijk liever geen moeilijkheden met Holland. Desondanks werd er gevochten, van Bretagne tot en met de Oostzee, en de afloop was dat Holland in 1441 bij de Vrede van Kopenhagen kreeg wat het wilde: een gegarandeerde vrije doortocht door de Sont en toegang tot de belangrijkste Oostzee-havens.

Door dit resultaat werd een belangrijke basis gelegd voor de latere onafhankelijkheid van Nederland. Want zonder de al aanwezige welvaart was de Opstand tegen de Spaanse landvoogden tijdens de Reformatie kansloos geweest.

---

Andere afleveringen van deze onregelmatig verschijnende serie over Nederlands vergeten oorlogen vindt u hier.