Sociaaldemocratische partijen zijn verdoemd de komende eeuw in de marge te verdwijnen. Dat is logischer dan het misschien klinkt.

Ook al is het redelijk om te stellen dat sociaaldemocratische partijen hun functie vervuld hebben, en daarom kunnen worden opgeheven – zo denken ze er zelf maar zelden over. Het is misschien wat flauw – maar in essentie is het wel waar. Hun onafwendbare verval hangt daarmee samen.

Van oorsprong waren sociaaldemocratische partijen de politiek-gematigde variant van de partijgroeperingen die de belangen van de arbeidersklassen behartigden. Communisten en socialisten zijn de andere die we nog voldoende kennen. Een belangrijk kenmerkend verschil tussen sociaaldemocraten en beide andere is dat de sociaaldemocratie zich meer en meer richtte op belangenbehartiging van specifieke groepen. De zogeheten doorbraakgedachte zorgde er voor dat een partij als de PvdA na de Tweede Wereldoorlog niet langer alleen de oude SDAP-stroming in zich borg, maar ook linkse liberalen en progressieve christenen. De PvdA werd langzamerhand een progressieve partij, hoewel zij zich sociaaldemocratisch bleef noemen. Dit werd nog uitgebreid met de strijd voor vrouwenactivisme (overigens ook al voor WO II), homo-emancipatie en een groot aantal andere nastrevenswaardige emancipatoire programmapunten.

Regenboog
Dat een deel hiervan mettertijd is gerealiseerd is op zich onvoldoende om een partij op te heffen, wel krijg je terugkijkend vaak het gevoel dat binnen de PvdA een bekend principe uit de consultancy-business optrad: eerst op zoek naar de vervolgopdracht. De hedendaagse bezetting van de PvdA-kamerfractie draagt daarvan de sporen. Daarmee bedoel ik vooral dat de PvdA – en veel sociaaldemocratische partijen volgden hetzelfde pad – steeds meer een regenboogcoalitie bleek dan een puur op economische zaken gerichte partij. In de Amerikaanse Democratische partij is een zelfde proces herkenbaar geweest. En zij dreigt dezelfde problemen te krijgen als de West-Europese sociaaldemocraten.

Succes verandert organisaties. De PvdA veranderde doordat de mensen voor wie zij succes had gehad hun heil elders zochten. Zij hadden haar niet meer nodig. Zij stelden niet voor de partij op te heffen, maar door met hun voeten te stemmen kwam dat in essentie wat hen betreft op hetzelfde neer. Ook daarom had de partij behoefte aan nieuwe groepen om de belangen van te behartigen. De instroom van islamitische immigranten bleek dan ook een gouden kans die aansloot bij de eertijdse idealen van bescherming en verheffing.

Tot zover wat feitelijk een heel korte – wellicht niet onbevooroordeelde – schets is van het bestaan van de PvdA. En als je het zo sec als hierboven beziet, is het niet ingewikkeld te zien waar de onoverkomelijke problemen van de toekomst zich bevinden. Maar daar komt nog iets van fundamenteel belang boven op, dat gemeenlijk buiten beschouwing blijft in partijpolitieke analyses – de economische omstandigheden.

Het succes en de economie
Het succes van de PvdA kon alleen gerealiseerd worden tijdens een lange periode van economische expansie en algemene voorspoed in West-Europa. Niet alleen verschafte dit de partij het benodigde breekijzer bij het eisen van meer solidariteit – het was immers beschikbaar, die welvaart? Ook stelde het de sociaaldemocratie in staat de rangen min of meer gesloten te houden omdat het economisch mogelijk bleek vrijwel iedereen tevreden te stellen. En nog vrijwel tegelijkertijd ook.

Mooie liedjes kunnen niet oneindig duren. De tijd van grote economische expansie is voorbij, en het ziet er naar uit dat we in West-Europa in economische zin steeds meer achter de feiten in andere delen van de wereld aan zullen gaan lopen. Niet alleen dat heeft onze verzorgingsstaten onbetaalbaar gemaakt overigens – dat hebben we zelf ook gedaan door er steeds hogere eisen aan te stellen.

Hier zit dan ook de ware doem voor de sociaaldemocratie in verpakt: gelijktijdig diverse belangen behartigen kan niet meer. Harde keuzes zijn onontkoombaar, en iedere keuze kost een partij als de PvdA een deel van haar achterban. Welke keus zij daarbij maakt doet eigenlijk niet ter zake. Dat die keuzes wel slechter dan je zou mogen verwachten zouden kunnen uitpakken, is denk ik te wijten aan de moeite die het kost afstand te doen van geliefde stokpaardjes. Daardoor raakt het geheel van het beleid dat men wil verdedigen te zeer versnipperd, en verliest men sneller groepen als geheel. Het vertrek van de DENK-groep is daarvan een duidelijk voorbeeld, maar ook de manier waarop de oude basis zich in hoog tempo tot de PVV heeft bekend is hiervan een minder goed herkend gevolg.

Socialisme
Is er een oplossing? Ik geloof het niet. De strijd die op dit moment in het Britse Labour wordt uitgevochten is in essentie een gevecht tussen socialisten en sociaaldemocraten. In Nederland heeft die splitsing zich bloedeloos voltrokken door groei en bloei van de SP, maar de basis is identiek. Door het Britse kiessysteem is er nooit voldoende basis geweest voor zowel een socialistische als een sociaaldemocratische partij – zodat beide richtingen tot op heden in Labour samen bleven. Maar het Blair-tijdperk heeft laten zien dat een moderne linkse partij – zoals dat heet – geen soelaas in de vorm van belangenbehartiging biedt.

Aan het eind van de rit kiezen mensen wat betreft belangenbehartiging logischerwijs voor de partij die hen het meest compromisloos steunt – tenzij het gematigde alternatief zoveel groter is dat dat meer kans op succes biedt. Ook dat is een proces dat een partij als de PvdA onafwendbaar slopen zal. Zij kan zich niet veroorloven kleiner te worden dan de SP op straffe van een stille ondergang. Dat lijken we nu te gaan beleven.