Scheidend fractievoorzitter van de VVD-Tweedekamer fractie Klaas Dijkhoff schreef vorig jaar Liberalisme dat werkt voor mensen. Sid Lukkassen legde het op de snijtafel.

Het liberalisme is voortgekomen uit de burgerij die economisch en geestelijk niet gehinderd wilde worden door monarchen en kerkelijke autoriteiten. De emancipatie van de burgerij heeft geresulteerd in de parlementaire constitutionele democratie: de middenklasse wordt gezien als de ruggengraat daarvan.

Achter deze algemeenheid gaan wel verschillende visies, interpretaties en ervaringen van zowel kiezers als gekozenen schuil. De woorden ‘middenklasse’ en ‘democratie’ zijn containerbegrippen die in zowel hun definitie als beleving van persoon tot persoon verschillen. In de praktijk hoeft dat geen probleem te zijn omdat in rustige tijden een democratie ‘stationair’ kan functioneren. Dat verandert als er maatschappelijke onvrede ontstaat door in elkaar grijpende en elkaar versterkende ontwikkelingen.

Het lijkt er sterk op dat dit tijdsgewricht verschillende dreigingen kent:

“Steeds grotere groepen mensen geven, ondanks ons hoge welzijn en grote welvaart, via de stembus aan dat zij het gevoel hebben dat ‘het systeem’ niet meer voor hen werkt. In landen om ons heen hebben we kunnen zien waartoe dit leidt, van de Brexit tot de politieke chaos in Italië.”1

Bovenstaande waarschuwing komt uit het discussiestuk ‘Liberalisme dat werkt voor mensen’ van Klaas Dijkhoff (oftewel het ‘Klaasverhaal’ van ‘Klaas’). Het is een doordacht stuk dat VVD-leden de mogelijkheid biedt om praktische liberale antwoorden te formuleren op dit maatschappelijk onbehagen en om door te kijken naar een liberaal Nederland in 2050:

“Het doel van dit discussiestuk is een basis leggen waarop we later met concrete standpunten ons verkiezingsprogramma bouwen. Als genoeg Nederlanders ons hun vertrouwen schenken, dan bewegen we ons mooie land de goede kant op. Dan bereiken we vooruitgang.”2

Op dit punt wil ik direct een kanttekening maken. Deze formulering refereert namelijk niet aan een doel maar is een procesbeschrijving. Wat is het doel? Indien het doel “vooruitgang” is, veronderstelt dat een gewenst ‘punt aan de horizon’: welke maatschappij-inrichting verkies je? En slaag je erin de maatschappij dichter naar de gewenste toestand te bewegen? Wat dat gewenste maatschappijbeeld is, zou dan de uitkomst van een discussie moeten zijn, met liberale waarden en uitgangspunten die vooraf worden onderschreven.

Indien het doel is ”vertrouwen winnen”, dan is het achterliggende doel “een grote VVD”. Men kan deze twee doelen in elkaar schuiven: “vooruitgang door een grote VVD”. Maar juist omdat er binnen de VVD uiteenlopende ideeën over het pad naar 2050, is het wenselijk om concepten, aannames en analyses in dit discussiestuk duidelijker definiëren. Dat biedt de VVD-leden de mogelijkheid om hun eigen doorkijk naar 2050 helderder te stellen. Anders vrees ik dat in deze vorm dit vertrouwen ook binnen de VVD onvoldoende zal worden gewonnen.

Wat is de middenklasse?
Het discussiestuk wijst op het belang van de middenklasse als basis van een functionerende democratie:

“Daarbij is het vooral van belang om oog te hebben voor de brede middenklasse. Hun dromen en zorgen moeten het uitgangspunt zijn voor onze politieke antwoorden.”3

Maar wat is de middenklasse? En wie behoort daartoe? Er is geen sluitende definitie van wat de middenklasse is, met het risico dat er langs elkaar heen gesproken wordt in de komende discussies. Of iemand zichzelf tot de middenklasse rekent, heeft te maken met bezit en inkomen, maar ook met zelfbeeld en identiteit.4 Er is een aanzienlijk verschil in opleidingsniveau, inkomen, bezit en vermogen tussen een chirurg (hoge middenklasse) en een postbode (lage middenklasse): maar beiden zien zichzelf als middenklasse. Als zelfs een chirurg nog tot de middenklasse behoort, moet de hogere klasse in Nederland bijzonder klein zijn.

De term ‘brede middenklasse’ lijkt op een compromis om hogere en lagere middenklasse onder één noemer te brengen, maar kan ook de potentiële groep VVD-kiezers dusdanig oprekken dat praktisch de gehele Nederlandse bevolking eronder valt.

Indien dit daadwerkelijk wenselijk is, kan “een grote VVD” de uitkomst zijn. Maar tegen welke prijs? Indien het inderdaad de bedoeling is dat de VVD een ‘catch-all party’ wordt, moet men overdenken waarom het CDA van de grootste partij van Nederland in de periode 1980-1994 en in mindere mate in 2002-2010 een middelgrote partij is geworden. De belangrijkste reden hiervan is – in mijn analyse – een praktijk waarin het dagelijkse bestuur belangrijker wordt dan de ideologische basis van een partij. In dat proces is het voor ambitieuze leden steeds minder de moeite waard om nieuwe ideeën te ontwikkelen of bestaande ideeën te herijken, en in toenemende mate belangrijk om vooral geen foutjes te maken: het moet wel gezellig blijven! De hofcultuur die ontstaat rond een bestuurderspartij overwoekert dan de levensbeschouwelijke grondtonen.

Zogenaamde ”trends” van buitenaf
De hierboven genoemde naar binnen gerichtheid is vanuit partij-oogpunt onwenselijk. Daarom is het een goede zaak dat het “Klaasverhaal” aan de partijleden wordt voorgelegd. Maar direct onder de zin over “de dromen van de brede middenklasse” staan twee zinnen die eerder diezelfde inwaartse gerichtheid uitdragen:

“Een samenleving zonder sterke en stabiele middenklasse zal nooit stabiel zijn. En het is diezelfde middenklasse, die, wanneer we niet de juiste dingen doen, vooral onder druk komt te staan door de trends van globalisering, migratie, flexibilisering en technologisering.”5

De frase “trends van globalisering, migratie, flexibilisering en technologisering” suggereert dat het hier om vier recente fenomenen gaat. Deze “trends” zijn echter voldongen feiten. De migratie naar Nederland kwam in de jaren zeventig goed op stoom. De globalisering en technologisering maakten de eerste stappen in de jaren tachtig, en kreeg vleugels in de jaren negentig. Flexibilisering volgde in de voetsporen. Hierdoor neemt de inkomens- en bezitsongelijkheid al sinds de jaren negentig toe, vooral binnen de middenklasse.6

In samenloop hiermee heeft sinds 9/11 een anti-elitair en anti-politiek-correct geluid zich gevestigd binnen de Nederlandse politiek, vaak aangeduid met ‘populisme’. De stemmers daarop worden weggezet als “oude boze blanke mannen”.7 Het zijn echter dikwijls mensen uit de lagere middenklasse die al sinds de jaren tachtig “de trends van globalisering, migratie, flexibilisering en technologisering” niet als uitdagingen zien maar als feitelijke ontwikkelingen waarop ze geen vat hebben en waar alleen als kans over mag worden gesproken.

Klaas onderkent dat de middenklasse, hoog en laag, niet de indruk heeft dat zij meeprofiteert van de baten van deze trends. Later in het discussiestuk wordt de financiële druk op de middenklasse aangestipt: de geldelijke kosten van beleidskeuzes belanden hoofdzakelijk bij de middenklasse: “Zij komt in toenemende mate in de knel.”8 Deze beleidskeuzes zijn echter opgedrongen door diezelfde “globalisering, migratie, flexibilisering en technologisering”. Migratie en flexibilisering draaien in de praktijk uit op hogere collectieve lasten. Migranten en flexwerkers komen maar beperkt aan het werk – het opbouwen van vermogen lukt zelden.9 Het ontbrekende of lage inkomen wordt aangevuld met subsidies op woningen, huren en zorg en vrijstellingen van lokale belastingen, terwijl er niet tot nauwelijks wordt meebetaald aan de sociale zekerheid.

Voor de Nederlandse lagere middenklasse is ook het beleid van de ECB ongunstig. Door de lage rente blijven economische hervormingen in Frankrijk en Italië uit. Het gevolg is een welvaartstransfer van noord naar zuid, die betaald wordt door een middenklasse die geen rente op het spaargeld krijgt en waarvan de pensioenen gekort worden.

Dat is extra zuur omdat voor de lagere middenklasse werken al nauwelijks loont, in vergelijking met de toeslagen die beschikbaar zijn voor de inkomenstrap daaronder. Niet sparen maar risicovol lenen wordt aangemoedigd! Risicovol omgaan met geld ondermijnt de stabiele patronen waarop een middenklasse-samenleving drijft en gedijt. Door de snel stijgende huizenprijzen is het ideaal van een eigen huis voor de lagere middenklasse nauwelijks nog bereikbaar. Op 7 juli 2019 bedroeg de gemiddelde prijs van een koopwoning volgens het CBS een recordstand van 309.689 euro.10 De Hypotheker berekende dat van het totale woningaanbod slechts 6 procent betaalbaar is voor een modaal inkomen van 36.000 euro bruto.11

Zwarte wijken (pardon: ‘prachtwijken’) worden als onwenselijk gezien: toch zullen veel middenklassers er moeten wonen. Waar blanke arbeiders er alles aan doen om hun sociale cohesie en identiteit te behouden, wordt er op hen neergekeken door de progressief-‘verlichte’ instituties.12 Toen Femke Halsema (GL) haar kroost van een zwarte school haalde omdat die omgeving te dogmatisch islamitisch werd, was er sprake van een ware glitch in the Matrix. De harde realiteit die de stemmers op realistische partijen dagelijks meemaken, drong per ongeluk door tot de deftige burelen van de progressieve elite.

Samenvattend wordt de term middenklasse niet gedefinieerd. De immateriële kosten van globalisering, migratie, flexibilisering en technologisering worden in zijn geheel niet genoemd in het discussiestuk. Succesvol liberalisme is niet alleen een economische optelsom: het is ook immateriële zekerheid die geworteld is in sociale cohesie en identiteit. Liberalen hebben de afgelopen veertig jaar veel bereikt en in die tijd was de VVD, uitgezonderd twee gevallen CDA-kabinetten en Lubbers III, altijd een regeringspartij. Liberalen kijken graag positief naar de toekomst. De problemen waarmee de middenklasse kampt zouden voor de VVD niet nieuw mogen zijn.

Vrijheid: Het Schadebeginsel en Gelijkwaardigheid versus Onverantwoordelijkheid

Het discussiestuk opent met een verwijzing naar het schadebeginsel:

”De vrijheid van elk mens staat voor ons voorop. Meteen merken we daarbij op dat deze vrijheid niet onbegrensd is. Ze houdt op waar de vrijheid van anderen wordt geraakt. Een botsing van vrijheden levert nog geen oplossing op. Daarom hebben wij liberalen ook andere normen en waarden om een vrijheidsconflict te beslechten. Veelal ligt de oplossing in het toepassen van ‘de kernwaarden verantwoordelijkheid, wederkerigheid en verdraagzaamheid’.”[13]

Dit is een referentie naar het ‘Schadebeginsel’ zoals uitgelegd door de liberale filosoof John Stuart Mill in On Liberty (1859). Zowel de woorden van Klaas als die van Mill getuigen van inspirerende positiviteit. Maar wat te doen met groepen in de samenleving die niet willen meedoen omdat zij geen boodschap hebben aan “de kernwaarden verantwoordelijkheid, wederkerigheid en verdraagzaamheid”? Of anders gezegd: wat te doen met mensen die geloven dat regels niet voor hen gelden, en daarmee moedwillig onverantwoordelijk zijn? Dat geldt voor criminelen, voor mensen die hun geloof of ideologie boven de wet plaatsen en daar ook naar handelen, maar ook voor mensen die illegaal naar Nederland komen.

Het klinkt logisch dat ’liberale vrijheden niet gelden voor individuen die niet naar deze vrijheden handelen’.14 Maar in de praktijk heeft een onwillig individu nog altijd zoveel rechten dat wie zijn verantwoordelijkheid wél neemt, dikwijls aan het kortste eind trekt, omdat de bijkomende plichten geen gelijke tred hebben gehouden met de toenemende rechten.[15] Criminelen worden beter beschermd dan slachtoffers dankzij privacy wetgeving.[16] ‘Social justice warriors’ komen weg met activiteiten waarbij een gewone burger in aanraking komt met justitie. Illegalen worden als ‘klimaatslachtoffers’ danwel als ‘migranten’ omgelabeled door politiek-correcten. Illegale immigratie heet voortaan “irreguliere immigratie” – in EU-verband hebben zelfs liberale partijen dit woordgebruik overgenomen.[17]

Het ondertekenen van ‘Marrakesh’ was alleen daarom al een slechte zaak, omdat het wederom voeding geeft aan de misvatting dat migratie een individueel recht is. Als VVD-gemeenteraadslid is mij acht jaar lang op het hart gedrukt: steun geen symboolpolitiek want dat verzwakt de status van de wetgevende macht. De VVD kan dan wel stellen dat het pact geen consequenties zal hebben, maar kiezers voelen heel goed dat er een moment komt dat een rechter zijn oordeel er (mede) op zal baseren.

“[Gelijkwaardigheid] is geen vrijbrief voor cultuurrelativisme of acceptatie van onvrijheid en ongelijkwaardigheid in eigen kring binnen de vrije Nederlandse samenleving. Men mag een religieuze opvatting hebben over een ongelijkwaardige positie van man en vrouw, maar die opvatting zelf acht een liberaal minder goed dan uitgaan van de gelijkwaardigheid van man en vrouw.”[18]

Het is een goede zaak dat Klaas zich uitspreekt tegen het cultuurrelativisme – de islam expliciet noemen is kennelijk nog een brug te ver. Het Liberaal Manifest van 15 jaar terug was daar wel duidelijk over, net zoals overigens de Burgermanifesten van medeliberaal Verhofstadt uit de jaren ’90.

Onlangs beriep de Partij van de Eenheid zich op de bevolkingsverandering om te pleiten voor halalstranden: “De demografische samenstelling van de gemeente Den Haag is de afgelopen decennia structureel veranderd. Inmiddels is 57 procent van de inwoners van een niet-Westerse allochtone afkomst waarvan ruim 70 procent islamitisch is.”[19]

Dit geeft aanleiding om een oude discussie te heropenen.[20] Aan wie of wat behoort de publieke ruimte toe? Mensen dragen de opvattingen in zich van de culturen en regimes waarin zij in opgroeien. Het komt veelvuldig voor dat zij die leefwijze op Nederlands grondgebied doorgeven aan volgende generaties. Betogen over individuele vrijheden hebben in deze enclaves maar zeer beperkte doordringingskracht: de haatimams zul je daarom buiten de Schengen-zone moeten zetten en hun volgelingen het liefst ook.

Let wel: dit is géén nationaalconservatisme waarin de natiestaat het doel op zich is. Het is een erkenning dat afgeschermde buitengrenzen veiligheid, orde en overzicht scheppen. Als een beschermend membraam omsluiten ze het geheel van samenwerkingsverbanden die burgers zélf vormgeven.

“In een minder liberale samenleving hebben mensen geen kennis van onze gedeelde taal. Zij hebben een groter dan wenselijke afstand tot deelnemen in de maatschappij.”[21]

Nee. Deze mensen participeren wel degelijk maar in een parallelle ‘wat minder liberale’ samenleving. Dit is geen toekomstbeeld en ook geen theoretische trend – dit is reeds het geval. Ondertussen stond DENK bij een peiling onder jongeren in Schiedam op 20,77 procent van de stemmen en werd er binnen een paar uur 100.400 euro ingezameld voor een haatimam.[22] Die “brede middenklasse” wiens “dromen en zorgen” volgens Klaas “de basis moeten zijn van onze politieke antwoorden” zie ik alles in het geweer stellen om deze prachtscholen en prachtige mengculturen vooral te ontvluchten.

“Maar uiteindelijk wil een liberaal af van de verzuiling, zodat mensen uit elke voormalige zuil hun eigen pad kunnen kiezen.”[23]

In de praktijk heeft de klassieke verticale verzuiling (twee geloven op een kussen, daar slaapt de duivel tussen) grotendeels plaatsgemaakt voor een horizontale verzuiling gebaseerd op opleidingsniveau (dating voor hoger opgeleiden).[24] Het gevolg hiervan is lifestyle-politics. Bovendien kun je wel roepen: “Geen verzuiling!’, maar in de meeste instituties is de dominante zuil een kosmopolitisch-postmodern utopisme dat wegkijkt bij een andere zuil die zichtbaar is in de parallelle niet-liberale samenleving.[25]

Dit krachtenveld heeft tot gevolg dat als er burgers met klassiek c.q. ‘rechts’-liberale of realistische overtuigingen actief zijn in hogere maatschappelijke instituties, zal worden verondersteld dat zij hun ware denkbeelden verborgen houden. Ook dit raakt de immateriële zekerheden van de middenklasse in die zin dat het ethos van de civil society diep is verbonden met de vrijheid om eigen ideeën politiek te kunnen vertegenwoordigen. Het is ernstig dat mensen zich geremd voelen om te participeren in onze democratie uit angst voor represailles op het werk.

Zie daarom het artikel ‘The Scruton tapes: an anatomy of a modern hit job’ door de Britse publicist Douglas Murray. Deze studie bewijst onomstotelijk dat vrije denkers niet kunnen overleven zonder steun van een nieuwe, realistische zuil. Daarmee bedoel ik een sociaal en financieel ecosysteem dat beschermt tegen bovenstaande relationele uitsluiting en sabotage in de loopbaan. Voor een overzicht van dit vraagstuk verwijs ik naar mijn boek Kerkgangers en Zuilenbouwers (2018). Het bevat naast wetenschappelijke studies ook inzendingen uit alle lagen van de samenleving. Ze zijn afkomstig van hardwerkende mensen die in het dagelijkse leven te maken krijgen met beknotting en beperking van hun meningsvorming.

Tot slot benoemt Klaas precies dit punt: de waarde die liberalen hechten aan brede politieke participatie:

“Als de polder, lobbygroep en belanghebbenden meer invloed dan draagvlak hebben, dan is het goed om een directere invloed van Nederlanders in het proces van besluitvorming in te brengen.”[26]

Vroeger wilden progressieve mensen de burger mondig maken. Nu zijn ze mondig en heet het ‘populisme’. Zodoende kun je niet tegen dit voorstel zijn. Immers, als groepen zich langdurig buiten de politieke invloed gesteld voelen dan duurt het niet lang of een democratie destabiliseert. Maar het correctief referendum is recent nog afgeschaft omdat er steeds ‘populistische’ resultaten uitkwamen. Heeft Klaas enig idee hoe die ‘directere invloed’ dan wél vorm te geven? Of ontbreken hier de strikte kaders waarbinnen de discussie mag plaatsvinden? In dat geval lijkt dit onderwerp te vallen in ‘de vrije ruimte’ van het debat.

Wij concluderen dat vrijheid enerzijds betekent dat de mensen die hun vrijheid misbruiken daarvoor moeten worden aangepakt, en dat anderzijds de vrijheid om politiek te participeren tastbaar en gewaarborgd moet zijn. Stellen dat liberale vrijheden niet gelden voor individuen die niet naar deze vrijheden handelen is één, maar dan moet ook benoemd worden wat de consequenties zijn voor hen. Anders blijft het op dit punt bij stoere slogans in verkiezingstijd.

---

1. Klaas Dijkhoff, VVD Discussiestuk: Liberalisme dat werkt voor mensen (2019) p. 8. Bron: https://www.vvd.nl/nieuws/discussiestuk-klaas-dijkhoff/ (2/9/2019).
2. Ibidem.
3. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, p. 8.
4. Peter de Waard, ‘Middenklasse dreigt te verdwijnen’, De Volkskrant, 20 /6/2015. Zie: https://www.volkskrant.nl/economie/middenklasse-dreigt-te-verdwijnen~b7a3a52c/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F (4/8/2019). Voor meer recent, zie: RTL Nieuws, ‘Ook Nederlanders met modaal inkomen worstelen om rond te komen’, 12/6/2019. Zie: https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/4740341/modale-inkomsten-worstelen-om-rondkomen-armoede (4/8/2019).
5. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, p. 8.
6. “Vooral voor het middensegment van de arbeidsmarkt dreigt als gevolg van nieuwe uitingen van technologische ontwikkeling ‘het spook van de overbodigheid’ (Sennett 2006). Ook wordt er soms al gesproken van een zogenaamde ‘zandloper-economie’ (Mims 2013). Daarbij raken middelbaaropgeleiden hun werk kwijt: ‘the squeezed middle’ (ILO 2006).” Bron: Fabian Dekker en Romke van der Veen, ‘Het Midden Weg’, (Delft 2017) p. 11.
7. Interview met Matthew Goodwin door Bas Heijne, 1/2/2019, NRC. Zie: https://www.nrc.nl/nieuws/2019/02/01/aanhangers-van-populisten-verdienen-ons-begrip-a3652656 (4/8/2019).
8. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, p. 9.
9. DNBulletin, ‘Alternatieve arbeidsinkomensquote is momenteel relatief laag’, 28/4/2016. Bron: https://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/dnbulletin-2016/dnb340720.jsp# (2/9/2019).
10. TPO, ‘Huizenprijzen stijgen weer: 7% duurder dan jaar eerder’, 21/8/2019. Bron: https://tpo.nl/2019/08/21/huizenprijzen-stijgen-weer-7-duurder-dan-jaar-eerder/ (2/9/2019).
11. TPO, ‘Woning vinden vrijwel onmogelijk voor koper met modaal inkomen’, 23/8/2019. Bron: https://tpo.nl/2019/08/23/woning-vinden-vrijwel-onmogelijk-voor-koper-met-modaal-inkomen/ (2/9/2019).
12. Margalith Kleijwegt, ‘Alsof wij er slonzig uitzien’, De Groene Amsterdammer, 5/7/2017.
13. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, 1
14. Idem, 5.
15. Sid Lukkassen, ‘De filosofische fundamenten van de participatiesamenleving’, pp. 61-63 in: Liberaal Reveil, maart 2014.
16. NPO Radio 1, ‘Volkert van der Graaf doet aangifte na uitspraken Ten Broeke en Van Toorenburg’, 28/5/2019. Bron: https://www.nporadio1.nl/politiek/16737-volkert-van-der-graaf-doet-aangifte-na-uitspraken-ten-broeke-en-van-toorenburg (2/9/2019).
17. Sid Lukkassen, ‘VVD-stemmers zitten niet op boerka-straatbeeld te wachten, TPO, 19/8/2015. Bron: https://politiek.tpo.nl/2015/08/19/aan-de-liberale-stemmer/ (2/9/2019).
18. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, p. 5
19. Haagse islampartij wil halalstrand, , 19/4/2019. Zie: https://www.geenstijl.nl/5147270/the-summer-of-stof/ (4/8/2019).
20. Sid Lukkassen ‘Waarover men niet spreekt’, Doorbraak.be, 11/11/2015. Bron: https://doorbraak.be/waarover-men-niet-spreekt/ (4/8/2019).
21. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, p. 11.
22. Sid Lukkassen, Kerkgangers en Zuilenbouwers, (Boeken van de Zuil, 2018) p. 212. Zie ook: GeenStijl, ‘Inspirerend. Moslimsgemeenschap haalt in paar uur 100K+ op voor haatimam Tarik Ibn Ali’, 5/6/2018. Bron: https://www.geenstijl.nl/cookie-consent/?target_url=%2F5142339%2Fkoop-er-iets-moois-van-vent%2F%253F (7/8/2019).
23. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, p. 11.
24. Maurice de Hond, ‘Den Haag is niet in staat tot een aanpak te komen die in het belang is van ons allen, TPO 30/12/2018. Zie: https://tpo.nl/2018/12/30/maurice-de-hond-den-haag-is-niet-in-staat-tot-een-aanpak-te-komen-die-in-het-belang-is-van-ons-allen/ (4/8/2019). Zie ook: Sid Lukkassen, ‘Nederland zal in 2019 nóg verder uiteendrijven’, TPO, 6/1/2019. Bron: https://tpo.nl/2019/01/06/sid-lukkassen-nederland-zal-in-2019-nog-verder-uiteendrijven/ (4/8/2019).
25. Rutger van den Noort, ‘PVV-stemmende ambtenaren, het grote taboe’, 25/11/2016 op: OpinieZ. Bron: https://opiniez.com/2016/11/25/pvv-stemmende-ambtenaren-het-grote-taboe/ (7/8/2019).
26. Dijkhoff, Liberalisme dat werkt voor mensen, p. 13.

---

De VVD komt op Veren of Lood vaker aan bod. Dat vindt u hier.