DE WERELD NU

“Voltooid Leven” – Rosanne Hertzberger: mijn doodswens is een frame

Voltooid Leven

Rosanne Hertzberger worstelt met de eigen verantwoordelijkheid die “Voltooid Leven” haar zou opdringen. Het valt niet mee een kuddedier te zijn.

“Het ergste komt nog”, schrijft Rosanne Hertzberger, microbiologe en tevens bejaardenbegeleidster. Wat is dat ergste? Dat ergste is dat zijzelf, eenmaal bejaard, de mogelijkheid zou krijgen over het eigen levenseinde te beschikken. Ze is bang voor dat soort zelfbeschikkings-recht omdat ze links is, omdat zij beseft dat ze een meeloper is in die narcistisch-hedonistische links-regressieve kudde. U gelooft mij niet? Lees maar:

“Het ergste komt nog. Want straks worden wij, de Instagram-generatie, oud. Een generatie die er zelf van overtuigd is individualistisch te zijn, waar iedereen zichzelf een uniek pareltje waant, maar die stiekem nog veel meer dan eerdere generaties bij anderen afkijkt wat normaal of vreemd is. Een generatie die perfectionistisch is en eronder lijdt wanneer het leven in werkelijkheid niet zo prachtig blijkt als bij al die anderen. Behoed ons voor die ‘uit’-knop, alstublieft.”

Wat bespreken wij? Wij bespreken de mogelijkheid om, als je dood wil, de keuze te hebben tussen voor de trein springen of een pil waarvan je voorgoed gaat slapen.

Rosanne is een verward meisje. Ze slaat aan op het wetsvoorstel “Voltooid Leven” van Pia Dijkstra. Ze gebruikt daarbij een rapport dat ze gelezen heeft over de doodswens van ouderen. Die doodswens noemt ze een “frame”. Lees maar:

“Zullen we er eens punt voor punt langs lopen en door het frame prikken? Te beginnen bij de wens om over het eigen sterven te gaan. Vooropgesteld, mensen gaan nu al over hun eigen sterven. De natuur heeft alleen bepaald dat er geen ‘uit’-knop op de mens zit. Om een gezond functionerend lichaam te doen sterven, is een stevige hoeveelheid biologisch, chemisch, fysiek of farmacologisch geweld nodig. Dit wetsvoorstel gaat dus niet om de eigen regie, maar om het faciliteren van de dood – praktisch, organisatorisch, juridisch.”

Ik zei het al: Rosanne is een verward meisje. Of zou in de bovenstaande alinea nou speciale microbiologische logica verborgen zitten, die historici zoals ik niet kunnen begrijpen? Want mijn domme vraag luidt: hoezo is “de eigen regie” over je eigen dood iets anders dan “het faciliteren van de dood – praktisch, organisatorisch, juridisch”? Die “regie” levert toch precies op wat ik wil: die vrijheid om te kiezen tussen trein en pil (“farmacologisch geweld”)?

Voltooid Leven

Bloeiende Rosanne – kijk toch die levenslustlach! – maakt een enorm nummer van de zaken die zoal invloed kunnen hebben op de beslissing dood te willen: een falende overheid, krappe financiën, krapte op de senioren-woningmarkt, krapte bij de verpleeghuiszorg, krappe pensioenen, krapper opgeleid zijn dan een microbioloog en niet te vergeten: seizoenswisselingen.

Nom de Dieu! Het lijkt het leven wel! Je zou er nog aan kunnen toevoegen: een traumatische jeugd, verlies van kinderen, een kleine piemel, incontinentie, verlies van lust bij eten, verlies van lust bij bewegen, verlies van lust bij seks, het gevoel dat James Baldwin toen hij oud werd óók steeds meer beving: er is geen hoop voor de mensheid, der dagen godsgruwelijk zat zijn, van je ankers geslagen zijn, klaar zijn met het zwerven langs de stranden van de eeuwigheid met een roestige spijker als kompas, klaar zijn met de Hertzbergertjes van deze wereld, klaar zijn met de NRC . . . . . . klaar zijn met . . . . . enfin: you get the picture.

Rozige Rosanne vergeet nog het argument tegen het zelfgekozen einde waarover zelfs ik nog even moest nadenken: eruit stappen omdat je jouw geliefden de mantelzorg niet wilt aandoen. Maar ook dat – Nom de Dieu! – is mijn eigen keus! Als ik niet wil dat mijn eigen dochter de stront van mijn reet moet vegen terwijl ze mijn demente gelul aanhoort, dan moet ik dat zelf weten. Enfin, om met Geert Mak (ex-NRC) te spreken: mocht u nog geen genoeg van mij hebben dan volgt hier een literatuurlijstje ter zake:

LEVEN IS EEN RAMP (21 mei 1994)

Pillenpoortwachter Frank Koerselman ontzegt mij een zachte dood onder deskundige begeleiding  (12 november 2017)

Hé, Kees van der Staaij! Sterf ’s met JOUW gelul over de waarde van MIJN leven! (28 oktober 2017)

Het egoïstische en dwaze verzet van Sietske Bergsma en Amanda Kluveld tegen de “Wet Voltooid Leven” van Pia Dijkstra (30 september 2017)

Fleur Agema (PVV) wil ongewenste intimiteiten met doodswens-bejaarden (27 oktober2016)

Open mail aan Martin Bosma over de “Wet Voltooid leven” (14 oktober 2016)

UPDATE 2 februari: donderdag 30 januari was er een uitzending van Nieuwsuur –  kijk vanaf  07:10 – waarin de zachte en gewenste dood werd besproken door de  indienster van de “Wet Voltooid Leven” Pia Dijkstra (D66) en Carla Dik-Faber (CU). Het punt is uiteraard of je mensen een zachte dood mag weigeren en mag verplichten tot

  • geestelijk lijden tot ze voor de trein springen
  • lichamelijk lijden tot ze a) terminale sedatie mogen of b) vanzelf creperen.

De “religieuzen” in de reportage willen dat lijden inderdaad graag aan hun medemensen opleggen door hun een zachte dood te weigeren omdat ze denken te weten dat “God” het zo wil. In de reportage zegt de 79-jarige Helene Reid:

“Ondragelijk, ongeneeslijk lijden: dat wens je toch je ergste vijand niet toe? Helaas is een heel groot deel van Nederland religieus georiënteerd en die denken er überhaupt niet over na. Die hoeven daar niet over na te denken, want dat doet God voor hun.”


Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Martien Pennings

22 reacties

  1. Cool Pete schreef:

    Euthanasie – altijd erg populair in diktaturen en moorddadige, totalitaire systemen, zoals
    socialisme en mohammedanisme.

  2. Theo schreef:

    Typisch D’66: atheisme puur.Waarom niet bij 18 jaar of 45 jaar.Totaal eens met Rosanne Herzberger.Ik heb grote bewondering voor haar.Gaat met argumenten tegen de stroom in.D’66 moet ontmaskerd worden.Het is op hol geslagen VERLICHTINGS FUNDAMENTALISME !!

  3. Theo schreef:

    @ Cool Pete : zelfmoord is bij Islam een doodzonde.
    Tenzij u zelfmoord aanvallen bedoeld
    maar dat valt niet onder de definitie van euthanasie.Amerikaanse soldaten die Duitse bunkers
    moesten vernietigen deden ook aan zelfmoord
    aanvallen( 90%) sneuvelde , maar beslist geen euthanasie.

  4. Martien Pennings schreef:

    Tot nu toe zijn de reacties dermate sterk argumenterend dat ik beschaamd woordeloos blijf.

  5. Ezel schreef:

    Haha pennings… spijker op de kop. Maar te hard geslagen voor de zogenaamde vrijdenkers hiero!

  6. nora schreef:

    Het zou voor mij een enorme opluchting zijn, wanneer ik zou kunnen beschikken over een middel, dat mij een zachte dood geeft. En dat op het moment dat ik daar naar verlang of klaar voor ben. Een ander heeft niets te maken met mijn motieven op dat moment. Ook een arts niet. Ik begrijp echt niet wat er tegen is dat een mens kan beschikken over het tijdstip van zijn eigen levenseinde. Al ben ik oud, op dit moment heb ik nog niet de wil om mijn leven te beeindigen. Wel zou ik graag over de middelen willen beschikken om te sterven wanneer ik de tijd rijp acht. Waarom zou iemand daar bezwaar tegen kunnen hebben? Ik leg het toch niet aan een ander op?

  7. Theo schreef:

    @ nora: het is een kwestie van geloof.Geloof je dat wij gezo den zijn door het U iversum en een taak hebben
    Ik heb begrip voor euthanasie bij kanker , wanneer het stadium vergevorderd is.Maar zomaar uitstappen.Ik kan niemand dwingen iets te geloven maar wel waarschuwen..Verdiep je in literatuur over bijna-dood- ervaringen.Pim van Lommel heeft een leesbaar boek geschreven, hij is anastetist geweest op de Rijnstate ziekenhuis in Arnhem.Het enige wat ik weet is dat zij die zelfmoord plegen hun eigen famieleden zien treuren en teruggestuurd worden.Het leven is net een schoolopleiding: je gaat over naar een hogere klas als je slaagd voor het examen
    Wie niet slaagd gaat niet over en moet terugkomen.En dan komt ieder dezelfde problemen tegen die hij/zij moet oplossen.Wie zijn er niet voor noets.Ons bewustzijn sec bewijst dat er een hogere dimensie bestaat.Dit bewustzijn zal altijd met ons zijn.

    Het doet mij denken aan het Egyptisvhe Dodenboek , waarin Toth , de begeleider der Zielen tot de farao zegt: ,, Sta op, U bent niet gestorven! Uw wil zal altijd met U zijn”.

  8. nora schreef:

    @Theo: En op een gegeven moment is die taak volbracht, als je er al in zou geloven, dat je een taak opgelegd heb gekregen. Ik denk eerder dat je hoogstens als mens jezelf een taak kunt opleggen in je leven. Daar heeft verder niemand iets mee te maken. Ik heb ook geen enkele behoefte om mijnerzijds uw wereldbeeld omver te halen, geloof wat u wilt. Juist dat is denk ik een van de problemen: mensen willen je op andere gedachten brengen, omdat zij nu eenmaal iets heel anders geloven of menen te weten. Geef elkaar de ruimte om te denken en te handelen naar eigen eer en geweten, wanneer je daarbij een ander geen schade toebrengt.

  9. Theo schreef:

    @nora: klopt ,ieder beslist zelf.Mocht je ooit niet
    meer begrijpen waar je bent of dat bekenden
    u niet meer zien,denk dan aan mijn woorden,
    U kunt dan daar zijn wat wij hier de dood
    noemen.Een goede film hierover is de –
    Six Sense – met Nicolas Cage in de hoofdrol.
    Hij was doodgeschoten maar werd wakker
    in het ziekenhuis en dacht dat hij het
    overleefd had.Totdat een kind hem mede-
    deelde dat het mensen zag die niet wisten
    dat zij overleden waren.Toen pas begreep
    de hoofdrol speler dat hij overleden was.

  10. Hannibal schreef:

    @Nora
    Ik voel wel iets voor uw standpunt, maar mijn bezwaar is niet uw eigen besluit, maar degenen die er mee om moeten gaan. De machinist, zeg maar. Als iets noodzakelijk is is dat dit eens goed geregeld wordt. Er bij passend is dat het ook geen opwelling moet zijn. Ik ben nooit suïcidaal geweest, maar altijd als ik in Delft de kerktoren beklim (na die van Utrecht de hoogste van Nederland) en naar beneden kijk kan ik de verleiding ergens wel begrijpen. Maar als het de overheid menens was geweest met het voorkomen van veel zelfmoorden dan zouden hier en daar de spoorwegovergangen beter beveiligd zijn geweest.

    Het gevaar van een eenvoudige druk op de knop is dat je die in een opwelling gebruiken kunt. Wie depressief is is er bevattelijker voor dan anderen, en moet idd tegen zichzelf worden beschermd.

    Overigens vond ik het verhaal van RH nogal hypocriet overkomen – als biochemica heeft ze geleerd hoe ze zichzelf een cocktail kan maken die direct dodelijk is, en het werk in laboratoria maakt dat je ook de beschikking krijgt over die middelen. Kennelijk heeft dat haar nooit afgeschrokken? Of zou ze er nooit over hebben gedacht? Dat laatste zou suggereren dat het NRC specifiek vroeg om een column langs deze lijnen – een krant die dusdanig leegloopt qua abonnées kan zich niet veroorloven haar lezers onnodig weg te jagen.

  11. Idéfix schreef:

    Interessant dit: kennelijk te veel vrijdenkerij van Martien Pennings die hier een D66-standpunt verwoordt. Dat wordt door de sjabloon-denkers van VoL niet op prijs gesteld. Niet verrrassend. Als je er hier op wijst dat de boeren subsidieslurpende, grootgrondbezittende aanhangers (steunpilaren!) van de EU zijn, dan word je door dezelfde sjabloon-denkers die nooit de indruk wekken vóór subsidiegeslurp en de EU te zijn met hoon overladen.

  12. F.v.Erp schreef:

    Iedereen heeft zijn of haar eigen beweegreden om een eind aan zijn of Haar leven te maken
    daar moet ieder ook vrij in zijn……
    Bij onnodig lijden (o.a. pijn,ongeneeslijke ziekte in eindstadium enz..) vind ik het prettig dat men zelf over het leven kan beschikken……
    Dit is voor iedereen iets persoonlijks.
    Wel vind dat dit bespreekbaar wordt gemaakt met familie en minimaal 1 a 2 artsen om misbruik,moord enz. tegen te gaan….
    Het is en wordt een thema als het om echt jonge mensen gaat,zij hebben ook het recht om uit het leven te stappen dit moet onder strenge regels geoorloofd zijn….
    Mensen die uit het leven stappen zoeken links- of rechtsom toch een weg.
    De natuur maakt een der sterkste giften……

  13. Grapjas schreef:

    Simpel. Mijn leven= van mij. Enkel van mij. Wil ik het of niet- is aan mij. Los van afspraken in wetgeving ( pro- doodstraf) kan geen wet of mens belemmeren dat ik leef of sterf. En religieuzen moeten eens op hun plek worden gezet. Jullie gristendom hoort net zo bij mijn land als de islam. NIET.
    Ga in het Midden- Oosten die zwakke moraal verkondigen, (kinder) kruis-aanbidders. Daar had die onderdanigheidscultus moeten blijven- net als die islam.

  14. Martien Pennings schreef:

    @ Alle Lezertjes

    Ik lees in het algemeen weinig argumenterends.
    Wel veel gevoels-uitbarstingen en etiketten-plakkerij.
    Ik wil antwoord op de vraag of je mensen een zachte dood mag weigeren en mag verplichten tot
    1) geestelijk lijden tot ze voor de trein springen
    2) lichamelijk lijden tot ze a) terminale sedatie mogen of b) vanzelf creperen.

    Mag ik daarop uw antwoord, dames, heren en transgenders?
    En graag iets anders dan gloedvolle gevoelswoorden!

  15. nora schreef:

    @Martien Pennings 4 februari 2020 om 09:18.
    Mijn antwoord is: nee, je mag mensen een zachte dood niet weigeren.
    Ik heb daar geen argumenten voor behalve dan dat ieder mens vrij moet zijn om met zijn leven te doen wat hij zelf wil, maar dat is maar mijn mening. Sterker nog: ik vind dat er helemaal geen kwestie moet zijn van weigeren of toestaan. Het is een persoonlijke beslissing.
    Overigens is gebleken uit een enquete van Vereniging De Vrije Wil, dat de meesten die een laatstewilmiddel in huis (willen) hebben, niet het plan hebben om er direct een eind aan te maken, maar het in hun bezit willen hebben hebben voor wanneer het leven hen te zwaar gaat vallen.
    “Zes op de tien Nederlanders zijn voor het recht om zelf te kunnen beslissen over hun levenseinde, zonder dat een arts of een andere hulpverlener daar iets over te zeggen heeft. Dit recht wordt nu beknot door veel beperkingen en regels. Ongeveer drie op de tien wil kunnen beschikken over een middel om dat te kunnen doen.

    Dit is gebleken uit een onderzoek dat onderzoeksbureau Motivaction heeft uitgevoerd in opdracht van de Coöperatie Laatste Wil. In het onderzoek zijn ruim 3.200 Nederlanders ondervraagd. De CLW heeft 23.000 leden en zet zich in voor zelfbeschikking van mensen over hun levenseinde.

    Dat het onderwerp voor veel mensen belangrijk is, blijkt al uit het feit dat acht van de tien mensen nadenkt over het levenseinde. Dat geldt iets meer voor mensen van 55 jaar en ouder. Ook praat de meerderheid van mensen in deze groep daarover met anderen.”

  16. nora schreef:

    @Hannibal: ‘Het gevaar van een eenvoudige druk op de knop is dat je die in een opwelling gebruiken kunt.’
    Dat is waar, maar je kunt ook in een opwelling voor de trein springen. Hadden ze dan maar liever een drankje gehad dat ze in konden nemen. Ook voor de nabestaanden.
    “Wie depressief is is er bevattelijker voor dan anderen, en moet idd tegen zichzelf worden beschermd.”
    Er zijn mensen die talloze pogingen ondernemen, die mislukken tot het uiteindelijk wel een keer lukt. Is het niet veel humaner om hen de gelegenheid te geven in alle rust te overlijden?
    Ik denk dat je nooit het dilemma kunt oplossen wat betreft degenen die je misschien nog had kunnen tegenhouden en die uiteindelijk weer een waardevol leven kunnen opbouwen en degenen die je juist moet laten gaan om een einde te maken aan hun lijden aan het leven.

  17. Theo schreef:

    @ Martien Pennings : u spreekt steeds maar weer
    over onderzoek, maar dat is onderzoek hier.Wie
    weleens een auto crash heeft meegemaakt
    tijdens het verkeer weet van het moment zelf
    niets, vanwege de blackout.Dat geldt ook voor
    zij die bijvoorbeeld voor de trein springen bij
    Ermelo. Het gevaar is groot dat zelfmoordenaars
    altijd bezig zijn met voor de trein springen
    omdat zij niet weten dat het al voorbij is.Dat is
    de straf die zijzelf over zichzelf afroepen,want
    de tijd bestaat niet in die 4de dimensie.
    Dan nog iets, mijn vriendin is terminaal verpleeg-
    ster.Zij behandelde ooit een patiente op leeftijd
    met terminale kanker uitzaaiingen.Deze vrouw
    deelde mijn vriendin mede dat zij ooit een bus-
    ongeluk had meegemaakt.Zij ging met omstanders
    kijken wie er onder de bus lag, het bleek……….zij
    zelf te zijn.Mijn broer heeft ook iets dergelijks
    meegemaakt.
    Die andere wereld lijkt veel op de onze, alleen wij-
    zelf maken onze eigen hel of hemel,afhankelijk
    van hoe bewust en eerlijk wij geleefd hebben.

  18. Ad Rek schreef:

    @Martien Pennings,
    Je wilt antwoord op de vraag of je mensen een zachte dood mag weigeren. En die ‘je’ die zouden kunnen weigeren, is dan de medische stand en de wetgever neem ik aan.
    Ik heb belasting betaald om hun het studeren, het ontwikkelen en het werken mogelijk te maken. Ik kan nu gebruik maken van hun verworvenheden, eigenlijk zijn het ‘onze verworvenheden’ in en van onze cultuur. Dus ik heb het recht om gebruik te maken van die mogelijkheden voor therapie en chirurgie als ik dat nodig heb en wil. Dus heb ik ook het recht om levensverlengende mogelijkheden te weigeren, als de medici een beetje aan het doordraven zijn terwijl ik het niet meer zie zitten. Dus heb ik ook het recht om van mogelijkheden gebruik te maken er mee op te houden zodat ik niet onnodig geestelijk en/of lichamelijk lijdt. Onnodig lijden. Lijden doe en deed ik, wie niet. Nooit echt de behoefte gehad om de pijp aan maarten te geven. Maar het kan verkeren en dan wil ik het zoals gezegd.

  19. Martien Pennings schreef:

    @nora 4 februari 2020 om 10:24

    Je schrijft: “Mijn antwoord is: nee, je mag mensen een zachte dood niet weigeren. Ik heb daar geen argumenten voor behalve dan dat ieder mens vrij moet zijn om met zijn leven te doen wat hij zelf wil.”

    “Ik heb daar geen argumenten voor behalve . . . . . .” !?!?

    Maar hét argument is toch doodgewoon (pun intended): anti-wreedheid !?!?
    Daar valt toch niks aan toe te voegen?
    Je hóéft helemaal niet het zelfbeschikkingsrecht in te roepen.
    Doodsimpel: je mag niet wreed zijn, niet mensen tot een gruwelijke handeling of tot creperen in pijn veroordelen.
    Punt.

  20. nora schreef:

    @Martien Pennings: Als dit het enige antwoord is dat u van de lezers wilde horen, snap ik niet waarom u dat niet gewoon genoemd heeft als HET argument voor uzelf.
    Ik ben het niet met u eens, dat degene die tegen euthanasie is een ander ‘veroordeelt tot creperen in pijn’. Mijn punt is dat ieder de regie over zijn eigen leven moet hebben, waarbij er helemaal geen sprake is van bemoeienis door derden, die dus ook helemaal niet in staat zijn om een ander te veroordelen tot een leven in pijn of ellende.
    Je mag niet wreed zijn? Het leven zelf is wreed, elk schepsel is wreed, daar helpt geen anti-zijn tegen.

  21. Martien Pennings schreef:

    @nora 4 februari 2020 om 18:38

    Ik heb het niet zomaar over “degenene die tegen euthanasie is”. Dat mag je voor jezelf beslissen óver jezelf. Maar ik heb het uiteraard over degenen die voor een ánder beslissen dat die ánder geen euthanasie mag hebben en dat in wetgeving vastlegt. Dan veroordeel je de ander wel degelijk tot geestelijk lijden dan wel tot voor de trein springen dan wel, bij lichamelijk lijden, tot vanzelf creperen met eventueel terminale sedatie als hoogst haalbare genade.

    Dat de natuur wreed is, vind ik geen argument voor mensen om het dan ook maar te wezen.

  22. Johan P schreef:

    @Theo
    Uw geloof of dat van een willekeurig ander persoon mag nooit de basis zijn voor het weigeren van euthanasie op een ander.
    Het leven behoort toe aan het individu. Uw geloof mag zelfmoord afkeuren, uw geloof mag stellen dat het een zonde is die zal worden bestraft of wat dan ook, dat geeft u nog steeds niet het recht om die ander het recht te ontzeggen zelf die keuze te maken. Het probleem is niet ‘het geloof’ maar het dwingend opleggen van een bepaald geloof aan anderen.
    Als we een huisdier hebben dat ondragelijk lijdt, dan geven we het een spuitje. Als een mens ondragelijk lijdt, dan moet dat van bepaalde geloven zo lang mogelijk worden gerekt. Ik heb daar ernstige bezwaren tegen op meerdere vlakken.
    1 – het leven behoort aan het individu. Dat mag zelf kiezen wanneer het genoeg is geweest. Dat daarbij eerst wordt gekeken of die persoon niet lijdt aan een tijdelijke depressie is prima, maar het mag nooit het uitgangspunt zijn dat ‘de staat’ of ‘de kerk’ of het ‘geloof van een arts’ een individu het recht ontneemt om die beslissing te maken
    2 – de noemers ‘menswaardig leven/ -einde’ en ‘ondraaglijk lijden’ zijn niet objectief vast te leggen. Deze verschillen per individu en daarom is het ook niet aan een ander om dat te beoordelen en al helemaal niet aan de staat. En nog minder aan een religieuze overtuiging.
    3 – een geplande euthanasie heeft heel veel voordelen. Er kan op een waardige manier afscheid worden genomen, het maakt een einde aan lijden en het heeft geen impact op derden. Heel anders dan bv dat voor de trein springen wat enorme gevolgen heeft voor bv de machinist, maar ook diegenen die de overblijfselen moeten verzamelen of de zaak moeten schoonmaken en dan nog steeds resten vinden om maar eens wat te noemen.
    4 – Tezamen met punt twee; de rest van de familie. Als iemand die van dichtbij heeft meegemaakt hoe euthanisie destijds werd geweigerd aan mijn oma die met botkanker in het Radboud ziekenhuis in Nijmegen lag kan is wel stellen dat ik een dergelijke wreedheid nog niet aan mijn ergste vijanden zou toewensen. Zo ook het einde van de vader van een vriendin een paar jaar terug die met morfine werd behandeld toen het duidelijk werd dat er niets meer aan kon worden gedaan. Compleet van de kaart thuisliggen, niets kunnen doen, niet samenhangend kunnen zijn en zo in de huiskamer liggend wegkwijnen kan niet bepaald worden aangemerkt als een menswaardig bestaan, noch een menswaardig einde. Ook eenzaamheid kan een voltooid leven betekenen. KAN, hoeft niet. Wederom een voorbeeld uit eigen kring, mijn oma die met 97 vrijwel blind was, man en alle anderen van haar generatie al jaren overleden. Kinderen en kleinkinderen die wel contact hebben over de telefoon, of af en toe per brief, maar in een ander land wonen en dus niet zomaar even op bezoek kunnen gaan. Alle vrienden en kennissen imiddels overleden en dus eenzaam in een bejaardentehuis zat te wachten op de dood omdat ze het niet kon opbrengen om zelf naar een ander land te verhuizen. Een goed, vol, waardevol leven geleid maar ze bad iedere dag om te mogen sterven. Kan men dat nu echt beoordelen als zijnde ‘niet voltooid’? Of de impact die dat heeft op de familieleden? Een keer samenkomen als familie, vanuit diverse landen om afscheid te nemen, waarbij ze haar familieleden nog een keer ziet is toch een stuk haalbaarder dan mensen wekelijks of zelfs maandelijks te moeten laten overkomen, zelfs als dat financieel haalbaar zou zijn.