Ons beeld van Hitler-Duitsland wordt teveel bepaald door wijsheid achteraf, betoogt Toon Kasdorp. Dat verblindt ons voor wat het aantrekkelijk maakte.

Hitler was anders dan anderen, dat staat wel vast. Dat gaf hem een voorsprong op een aantal terreinen, vooral waar hij alleen maar tegenstand ontmoette van fantasieloze bureaucraten.

Dat gold in het binnenland voor de Duitse politiek maar ook in het buitenland voor Daladier en Chamberlain en alle andere in hun ambtelijke apparaten verankerde Kanzlerei Politiker in Europa. Hitler was een bohemien met ideeën die hij op straat in Wenen en in de loopgraven in de eerste wereldoorlog had opgedaan.

Die verzameling ideeën was overigens een merkwaardige mengelmoes van modern en hopeloos ouderwets. Zijn ideeën over Lebensraum, waarop de geplande verovering van Polen en Rusland was gebaseerd, dateren van voor de industriële revolutie. Het bevolkingsprobleem dat de politici en maatschappijfilosofen van de negentiende eeuw obsedeerde, had in de twintigste eeuw veel van zijn betekenis verloren. Dat hij niets zag in koloniën in de tropen aan de andere kant, omdat daar alleen maar geld bij moest, daar had hij weer groot gelijk in. Maar dat zag toen nog lang niet iedereen. Churchill bijvoorbeeld was helemaal niet van plan om India haar zelfstandigheid te geven.

Hitler was een negentiende-eeuwer en de negentiende eeuw is de tijd van het nationalisme. Van de Renaissance tot aan de Franse Revolutie was er een politiek-culturele evolutie gaande geweest waarin de oude middeleeuwse christelijke standenmaatschappij werd omgevormd tot een moderne, liberale, industrieel-wetenschappelijke samenleving. De Franse Revolutie versnelde dit proces aan de ene kant, maar verstoorde het aan de andere kant flink.

In Duitsland bestond sinds de Dertigjarige Oorlog een wantrouwen tegen Frankrijk. De Franse Revolutie en de Napoleontische Oorlogen versterkten dat gevoel en het Duitse nationalisme was daarom in hoofdzaak anti-Frans. De opbloei van de historische wetenschap verschafte materiaal voor een geromantiseerd Germaans en middeleeuws verleden waarin voldoende stof voor een vaderlandsbeeld kon worden gevonden, waarin jonge mensen de emoties kwijt konden waar religie hen geen uitlaatklep meer voor bood.

Hitler was in een aantal opzichten een modern mens, van de socialistische variant. Hij was voorstander van een samenleving zonder rangen en standen en het welzijn van de arbeidende klasse had zijn aandacht. Hij had een goed oog voor de mogelijkheden van de moderne techniek en gaf kansen aan mensen die in de oude Duitse verhoudingen nooit aan de bak zouden zijn gekomen. In het vooroorlogse Hitler-Duitsland heerste geen angst maar euforie. Angst bij de Joden natuurlijk en bij de nog niet bekeerde communisten en buitenlanders, maar niet bij de gemiddelde Duitser. Die had het voor het eerst sedert de korte bloei in de twintiger jaren en eigenlijk pas voor het eerst sinds het begin van de Eerste Wereldoorlog weer eens goed.

Het volkomen echec van het Derde Rijk moet ons er niet blind voor maken dat voor zes of zeven jaren Hitler in de ogen van de toenmalige Duitsers en ook heel veel mensen buiten Duitsland een reëel maatschappelijk alternatief had ontwikkeld voor de liberale samenleving en een dat heel wat aantrekkelijker leek dan het Stalinisme in Rusland.

Hoe kwetsbaar dit alternatief was bewees Hitler prompt zelf. Ten koste van miljoenen mensenlevens weliswaar, maar daarmee is het dan ook voorgoed gediskwalificeerd.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp