De eerste ontmoeting van Jeff, Rob en Merlijn in Valletta, Malta. Het is 9 oktober 2014 AD. Ze bezoeken een kapel. Jeff weet de conciërge over te halen hen binnen te laten.

Lady of Victories en een schilderij van een varkenshoeder

‘Héél wat anders dan Flevoland hier, hè?’
Jeff en Rob hadden al gemerkt dat ze bepaald niet de enige Nederlanders waren in Valletta. Het duurde dus even voordat tot hen doordrong dat de kreet inderdaad voor hen bedoeld was.
‘Hier.’ Nu hij er ook bij zwaaide, ontdekten ze hem. Merlijn zat niet op het terras, maar in het restaurant zelf. Bovendien zag hij er, met hoed en zijden overhemd en zonder snor of jasje, heel anders uit dan op de cursus. Daar hadden ze hem ook nooit zo zijn stem horen verheffen.
‘Kwamen jullie via de Republiekstraat of van daar langs het Operagebouw?’ Merlijn wees, maar een beetje onduidelijk. ‘Dan zijn jullie al langs de kapel gekomen.’
‘Operagebouw?’
‘Ja, dat Romeins aandoende, ruïneachtige bouwsel hier pal voor ons. Voor de Duitsers het plat gooiden was dit het Operagebouw. Ze houden er nu voorstellingen in de open lucht. Dat gaat natuurlijk bijna altijd goed in dit winterloze landje. Maar ze hebben ook nog een overdekt cultuurpaleis hoor.’
Rob gaf antwoord. ‘Nee, we zijn hier door de hoofdstraat gekomen. Die loopt gelukkig vrijwel vlak. Zo konden we even op adem komen van de klim in de Melita straat. Aparte naam wel, hè. Melita is de oude naam voor het eiland, heb ik ergens gelezen’.
Jeff zei niets. Zijn gedachten dwaalden af. In de Triq Melita had hij al bedacht hoe hij kon voorkomen dat hij zich al te zeer zou gaan ergeren aan de belabberde conditie van Schwartz. Hij stond gewoon af en toe even stil om naar boven te kijken. Aan de karakteristieke erkerachtige uitbouwtjes waarvan de meeste gebouwen in de stad voorzien waren, vielen twee dingen op. De pittoreske aanblik en de staat van onderhoud van de gebouwen. Een aantal bood via kapotte ruiten of zelfs volledig ontbrekende ramen, een vrije inkijk in de bouwvallige staat van de bovenetages. Misschien waren er wel mogelijkheden om commercieel iets de doen met die leegstand: hij wist al dat er grote druk op de woningmarkt bestond in dit land. En het toerisme groeide ook nog steeds. Met de juiste aanpak moest hier geld aan te verdienen zijn. Mogelijk zelfs veel geld. Hij speelde nog wat met dat idee, terwijl hij tegelijkertijd weer ging meeluisteren naar het gesprek dat Merlijn voerde met de “tegeltjeswijze”: de bijnaam die Merlijn wel eens voor Schwartz had gebruikt in een e-mail.
Eigenlijk deed hij niet eens zo heel onvriendelijk tegen Schwartz, maar toch leek die heel onzeker te worden. Hoe doet ie dat? Alsof zijn onuitgesproken vraag gehoord was, kreeg hij onmiddellijk een demonstratie.
Het gesprek ging over galeislaven en Merlijn verwarde zowel Rob als Jeff met de streng uitgesproken tegenwerping: ‘En madeliefjes zijn echt wel andere bloemen dan gladiolen, toch? Maar waar is de aansluiting? Je stelt nu dus gewoon voor om het over een ander onderwerp te gaan hebben?’
‘Hoezo? Dat doe ik niet. Ik heb het ook over slavernij.’
‘Ja en bloemen leven ook, net als mensen. Dan sluit mijn opmerking er dus ook op aan. Kom op zeg. Ga je de tewerkstelling in Duitsland, de arbeitseinsatz, nog op een lijn zetten met de Holocaust, met de vernietigingskampen? Luister. We hadden het over de strijdlust en onverzettelijkheid, en ja, ook wreedheid, van de ridders en de lokale Maltese bevolking in 1565 en ik gaf aan dat het in slavernij afvoeren van alle mannen, vrouwen en kinderen van het buureiland Gozo, enkele jaren eerder, daarbij een rol kan hebben gespeeld. Jij begint vervolgens over de galeislaven op de schepen van de ridders. Die zaken kun je toch niet in ernst op één lijn zetten?’
‘Ontken je nu dat die mensen die onderdeks vastgeketend zaten, slaven waren?’
‘Maar nu praat je toch onzin, Rob. Die volwassen mannen, die soldaten, die krijgsgevangenen, die werden tot dwangarbeiders gemaakt, ja. Ze werden vreselijk afgebeuld. Daar gingen mensen van dood zelfs. Hartstikke verboden natuurlijk volgens de Geneefse conventies. Maar die kenden ze toen nog niet. Nog lang niet.’
Vervuld van onbegrip staarde Rob hem aan. Merlijn schraapte zijn keel.
‘Ik heb die verdragen er ook niet op nageslagen overigens. Dwangarbeid vergelijken met vrouwen afvoeren als seksslavinnen en kinderen scheiden van hun moeders en vaders: dat deugt echt niet hoor. Het verhaal gaat zelfs dat Reis, een van de hoofdmannen van de Ottomaanse aanvallers, voordat hij opperhoofd werd van de Barbarijse piraterij, aan de roeispanen geklonken zat op een galei waar Valette gezagvoerder van was. Maar, en nu komt het: De La Valette zou zelf ook een jaar lang vastgeketend hebben gezeten aan de riemen van een Ottomaans schip! Stof voor een roman bijna.’
Merlijn haalde diep adem, maar Rob slaagde er niet in het initiatief naar zich toe te trekken. Hij had zijn weerwoord nog niet helemaal klaar. ‘Nu zeg je dan toch eigenlijk zelf dat allebei de kampen …’
‘Ik was nog niet bij mijn belangrijkste punt. Je geeft het zoveelste voorbeeld van dat rare, rare misverstand, en dan druk ik me nog vriendelijk uit, dat een gradueel verschil geen echt verschil is. Zelfs niet in historisch perspectief. Dan krijg je redenaties dat niet naakt door de stad mogen lopen “eigenlijk” hetzelfde is als verplichte nikaabdracht voor bepaalde groepen of voor alle vrouwen.’
Jeff zag hoe Schwartz anderhalve seconde beteuterd voor zich uit keek en hoe zijn ogen daarna weer oplichtten. Hij had blijkbaar nog iets bedacht. Wonderlijk: precies dat opveren maakte hem tot een ietwat deerniswekkende figuur. Nog voordat hij zijn mond had opengedaan eigenlijk.
Dus zo deed Merlijn dat.
‘Nou, eh, zeg me dan eens: waarom is dat eigenlijk niet hetzelfde?’
‘Niet doen Rob! Het is sowieso een afleidingsmanoeuvre. Maar afgezien daarvan. Wanneer je van mening bent dat mensen niet naakt rond moeten lopen, in de publieke ruimte, in de stad, en ik vermoed jij het daarmee eens bent, verbeter me als mijn veronderstelling onjuist is, dan deugt je argument niet. Dan ben je gewoon aan het proberen punten te scoren in een debatwedstrijd. Ik pas voor dat soort wedstrijdjes. We zitten toch niet op de middelbare school, man. En ook niet in de gevangenis bij Socrates trouwens, als je zonodig in termen van “dialoog” wilt spreken. Je gaat dit gesprek alleen aan om de discussie te winnen. Nee, niet eens dé discussie, dat zou nog wel te verdragen zijn, maar één discussie. Een nutteloze exercitie. “A waste of breath” noemen de Engelsen dat.’
Rob hield zich goed. ‘Okay. Ik denk dat we niet goed van start zijn gegaan. We moeten misschien nog eens van voren af aan beginnen.’
‘Verstandige taal. Maar laten we dat een andere keer doen. We gingen naar een bijzondere kapel en naar een bijzondere kathedraal. De co-kathedraal!’

Ergens vond Jeff het wel mooi dat Schwartz verbaal op zijn falie kreeg. Tegelijkertijd waren zijn twijfels versterkt. Die onbuigzaamheid, die verbetenheid van Merlijn: het grootste deel van de tijd bleef die verborgen, maar af en toe schemerde hij toch wel door. Op die momenten leek Merlijn echt te walgen van Rob. Kunnen we eigenlijk nog wat leren van gebeurtenissen uit de zestiende eeuw? Moeten we daarvan willen leren? Jeff bracht het gesprek terug naar oktober 2014.
‘Voordat we het vergeten, Merlijn: Rob en ik gaan vrijdagavond naar een rugbywedstrijd. Op Schiphol kwamen we de Nederlandse ploeg tegen. Die jongens zijn hier om een paar vriendschappelijke wedstrijden te spelen. Ga mee. Ik heb al een Nederlandse vlag.’
‘Nou … eh, dat is misschien wel grappig. Ik denk er nog even over na. Maar nu ben ik nog even naar het toilet. Zullen we daarna gelijk gaan?’
Jeff stond op en trok zijn portemonnee. Rob liep mee naar de kassa. ‘Een aparte man, hè?’ Zoals Jeff al verwacht had, antwoordde Rob niet. Alleen zijn gezichtsuitdrukking veranderde.

Vijf minuten later stonden de drie mannen voor het standbeeld van Jean Parisot de la Valette: “de Winston Churchill van de zestiende eeuw”, in de woorden van Merlijn. Die betiteling versterkte de gedachte die zowel bij Jeff als Rob was opgekomen bij de eerste aanblik: het beeld was verrassend klein. De sokkel was nog geen meter hoog en het eigenlijke beeld was ongeveer op ware grootte. Het plein had ook niets pompeus of imponerends, integendeel. Je kon nauwelijks van een plein spreken.
Rob en Merlijn maakte al aanstalten om naar de kapel te lopen, maar Jeff liet zijn blik nog even heen en weer gaan tussen het standbeeld en het voormalige operagebouw. ‘Eigenlijk wel goed dat ze de opera niet in de oude staat hebben teruggebracht. Valette moet er voor die bombardementen nóg nietiger bij hebben gestaan.’

Een man met opvallend glinsterende ogen, de koster of conciërge, in ieder geval degene die daarover ging, legde in onberispelijk Engels uit dat het al voorbij sluitingstijd was. In verband met de restauratiewerkzaamheden waar men al jaren mee bezig was, weken de toegangstijden af van wat in de meeste folders vermeld stond. Het kostte Jeff echter weinig moeite de man over te halen hen toch nog binnen te laten. Dat hij liet blijken aardig wat van de achtergrond van de kapel af te weten, leek de doorslag te geven. De oude man was niet alleen klein van stuk, maar zag er ook ietwat kwetsbaar uit. Tegelijkertijd had zijn uitstraling iets onverschrokkens. Kaarsrecht. Zo’n meester in een of andere oosterse vechtsport. Terwijl hij in de buurt van de entree aan de gang was met kaarsen en foldertjes, hield hij het drietal onopvallend in de gaten.
In de kapel zei Merlijn niet veel. Vooral Jeff was aan het woord. Hij spuide de kennis die hij de afgelopen weken had verzameld. Over de eerste grote slag om Malta. Mei 1565: 40.000 manschappen van de sultan, waaronder duizenden van de gevreesde janitsaren, landen op Malta. 600 ridders, een paar honderd Spaanse soldaten en een paar duizend lokale militieleden wachten hen op. De christenen lijden enorme verliezen maar de islamitische aanvallers nog veel grotere. De wreedheden, door beide zijden begaan, zijn onvoorstelbaar.
En over de dag van de miraculeuze ontknoping. 8 september, de geboortedag van de heilige Maria. Daags nadat eindelijk, eindelijk de beloofde versterking vanuit Sicilië is gearriveerd, vluchten dan de overgebleven aanvallers. Over de beslissing om een nieuwe hoofdstad te bouwen op de hoger gelegen plaats waar vandaan de Turken hen bestookt hadden. En dan over het eerste gebouw van die nieuwe hoofdstad. Dezelfde kleine kapel waar ze zich nu in bevonden: Our Lady of Victory, enkelvoud toen nog.
Jeff legde veel nadruk op de symboliek, die zich overal in leek te manifesteren. Valette die in 1568 overleed en de eerste was die begraven werd in de nieuwe hoofdstad. Naar hem genoemd.
De ridders van Malta hadden de aanval weerstaan ondanks de vijfvoudige overmacht van de Turken. Zes jaar na de slag om Malta deelde de heilige alliantie, op één dag in oktober, met minder schepen en weer met minder manschappen maar dit keer wel met meer kanonnen, een vernietigende klap uit aan het Ottomaanse imperialisme. In de, volgens Jeff beroemde, slag om Lepanto. Hij weidde uit over de rol van de christelijke galeislaven die erin slaagden om een van de Ottomaanse schepen over te nemen.
En over de rozenkrans.
De paus had alle gelovigen opgeroepen om te bidden voor de militaire overwinning. Toen, mede dankzij een gunstige draaiing van de wind, de alliantie overwon, was deze Pius zo blij dat hij afkondigde dat oktober voortaan rozenkransmaand was. Honderden miljoenen katholieken knielden sindsdien juist in de avonden van oktober neer, om met het hele gezin een hele of gedeeltelijke rozenkrans te bidden. Al zijn er steeds minder die de herkomst nog kennen. Of ervan willen weten.
Behalve van de heilige maagd, met hoofdletter M, verhaalde Jeff ook van een heel stoere vrouw: de legendarische vrouwelijke aanvoerster, La Bailaora, een voormalige danseres die bij Lepanto, verkleed als man, veertig Turken aan het zwaard geregen zou hebben.
Merlijn glimlachte toen Jeff over de rozenkrans sprak. De rozenkrans, eigenlijk een versierd hulpmiddel om bij te houden waar je gebleven bent tijdens het uitvoeren van een soort bidmarathon, zou een van de weinige dingen zijn die christenen daadwerkelijk overgenomen hebben van de moslims.
Merlijn grijnsde toen Jeff het over La Bailaora had. Vergiste hij zich of deed de oude baas bij de kaarsen juist op dát moment extra zijn best om iets op te vangen van wat Jeff zei?

En het bijzondere verhaal over de naamsverandering van de kapel! Malta was het eerste Europese land dat door de luchtmacht van fascistisch Italië werd aangevallen. De Italiaanse invloed op de Maltese architectuur en het handjevol Italiaanse leenwoorden in de unieke Arabische taal van het land, vormden zo’n beetje de basis voor Mussolini’s inlijvingsplan. Jeff had achterhaald dat er zelfs binnen de Italiaanse luchtmacht destijds weinig enthousiasme bestond voor de aanvallen. Malta kreeg echter extreem zware bombardementen te verduren toen de niet te overschatten strategische betekenis van het land door de as-mogendheden onderkend werd en ook de Luftwaffe zich ermee ging bemoeien. En toen werd 8 september ook voor de twééde slag om Malta de dag van de grote ommekeer: precies diezelfde dag in 1942 gaven de Italianen de strijd op. En de naam van de kapel werd veranderd in Our Lady of Victories, meervoud.
Bij het verlaten van de kapel schoot Merlijn de beheerder aan om hem wat te vragen over een schilderij in de kapel: van Antonius van Egypte, de zwijnenhoeder. Hij had goed aangevoeld dat deze man geen doorsnee kerkvrijwilliger was.

---

Via deze link kunt u de andere delen van Alexandra’s reis (terug) vinden.

Onder de eerste aflevering (Proloog) is ook een overzicht opgenomen van de belangrijkste personages in het boek. Terveel is het pseudoniem van Frans Groenendijk.