Wat is werkelijk?
Werkelijk is een woord dat we gebruiken voor de zaken die we met onze zintuigen waar kunnen nemen en die rechtstreeks invloed hebben op ons leven. Voorwerpen die we aan kunnen raken zijn werkelijk.
Een druif is werkelijk. Het schijnen van de zon is werkelijk, om twee redenen: omdat we hem kunnen zien en omdat hij warm is. Toch is in deze voorbeelden al sprake van een glijdende schaal. Een druif die ik op kan pakken, ruiken, zien, erin bijten, en die daarbij een knappend geluid maakt en goed smaakt, die is werkelijker dan de zon. Een druif is een druif, daar zijn we het over eens, maar over de zon zijn in de loop van de geschiedenis allerlei tegenstrijdige verhalen en verklaringen in omloop geweest.
Het schijnen van de zon is werkelijk, maar de zon zelf is dat veel minder. Dingen an sich, zoals Kant ze noemde, fenomenen die bestaan ook als we ze niet waarnemen of onvolledig waarnemen, zijn minder werkelijk in de zin van minder zeker. Dat lijkt paradoxaal. Onze waarneming maakt iets niet werkelijker, zou je zeggen.
Het was een logische conclusie van Bisschop Berkeley dat iets alleen bestond als een individu het waarnam. Iedereen heeft dat altijd absurd gevonden, hij zelf ook. Dingen die we waar kunnen nemen zijn alleen zekerder, omdat de manier waarop we waarnemen de ervaring met het waargenomene bepaalt en daarin schuilt voor ons de werkelijkheid.
Pas als we ergens alledaagse ervaringen mee hebben, hebben we zekerheid. Het is een psychologisch begrip.
Waarnemen en ervaren hoeven we niet perse zelf te doen. Ook wat voldoende andere mensen hebben waargenomen of waar anderen op reageren alsof het werkelijk is, is werkelijk. Dat komt omdat mensen bij voorkeur in samenwerking optreden en daarbij is het onvermijdelijk dat we dezelfde dingen voor waar en werkelijk houden. Anders loopt de samenwerking mis. Maar daarin schuilt een gevaar. Als mensen met voldoende overtuigingskracht iets beweren dat niet waar of werkelijk is en andere mensen nemen het over, dan kan het binnen de groep waar ze toe horen als werkelijk gaan gelden, zonder het te zijn.
Is het programma van een computer werkelijk? Ik zou zeggen van wel. Het doet de zelfde dingen voor iedereen die het gebruikt, ik kan beschrijven hoe het is gemaakt. Ik kan dat niet zelf, maar een van mijn kinderen kan het, als ik het hem vraag. Computerprogramma’s hebben tegenwoordig meer invloed op ons leven dan praktisch alle andere dingen die we maken. Is iets werkelijk omdat we het hebben gemaakt en omdat we ervaringen mee hebben, ook als je het alleen maar indirect waar kunt nemen? Ik denk het, ja.
Iets dat op een vergelijkbare manier werkt als het programma van een computer, maar dat we niet gemaakt hebben, dat op een soortgelijke manier is ontstaan als een orgaan of gedraging van een levend wezen, is dat even werkelijk als het programma van een computer? Ik denk van wel.
Een ziel of geest, de psychè van Aristoteles, bestaat dus, ongeacht of je nu als Plato en Thomas Aquinas meent dat de ziel door God apart van het lichaam geschapen is of zoals Darwin en Aristoteles dat het gewoon een functie is van je lijf. Plato en Thomas menen dat alles is geschapen als afspiegeling van God en dat alleen het Goddelijke werkelijk is. Maar de manier waarop iets is geschapen is van secundaire betekenis. De ene manier is niet werkelijker dan de andere.
Creationisten zijn niet alleen slechte wetenschappers, het zijn ook slechte theologen. Zoals Augustinus al zei: wie aanneemt dat een God bestaat moet tevens aannemen dat hij nooit begrijpen zal hoe Die opereert. Het scheppingsverhaal is onderdeel van de zee die het kind op het strand in het kuiltje wilde gieten. Begrijpen gaat niet lukken.
Spinoza is de theoloog die uit de werkelijkheidsvisie van Descartes de consequentie heeft getrokken, niet alleen voor de joodse godsdienst, waar hij zelf uit afkomstig was maar voor alle drie monotheïstische godsdiensten. Bekijk de verhalen van de heilige boeken als gelijkenissen en illustraties. Ze kunnen niet de werkelijkheid van een geloof weergeven want daarvoor is God te groot maar ze brengen een boodschap. Die boodschap is van morele aard. Zij is per definitie incompleet en gebonden aan tijd en plaats van verkondiging. De verheldering van Spinoza werd door atheïsten en traditionele gelovigen met gelijke verontwaardiging van de hand gewezen.
Godsdienst is net zo zeer een product van de evolutie als de menselijke samenleving waar hij onderdeel van uit maakt. Biologen en filosofen die menen dat godsdienst niet bestaat en een illusie is, zouden er beter aan doen er een evolutionaire verklaring voor te zoeken.
Dit artikel verscheen eerder vandaag ook op het Blog van Toon Kasdorp