Is de liberale democratie opgewassen tegen de uitdaging van een nieuwe tijd, de uitdagingen van de dag van morgen?

Nog een dag, nog maar eens ophef over de sluipende islamisering van Vlaanderen. Een Gentse rechter beslist dat het boerkiniverbod discriminerend is. Dit geeft (voornamelijk salafistische) moslims ruggensteun om nog maar eens verder te gaan in het salonfähig te maken van hun reactionaire kledingvoorschriften. Dit toont volgens mij aan waarom de liberale rechtsstaat niet opgewassen is aan de uitdagingen van morgen. Een verandering dringt zich op.

Inleiding
Het is ondertussen drie jaar geleden, maar toen ik een blog schreef over de boerkini en de constructiefouten van de liberale democratie dacht ik dat ik hierover niets meer moest schrijven. En doch, een Gentse rechter heeft zojuist het boerkiniverbod vernietigd. De uitspraak had ik zien aankomen. Binnen de redenering van de liberale democratie kan het niet anders dan dat de boerkini toegelaten wordt: de liberale democratie negeert een heel aantal argumenten tegen de boerkini.

Recent kwam daar mijn blog bij waarvoor ik pleit voor een communitaristische benadering van het identiteitsdebat. Ik maakte het argument dat het liberalisme als ideologie potentieel toxisch is in overmaat. Ik toonde aan dat na het socio-economische liberalisme, nu het identitaire liberalisme ingeperkt dient te worden. Het liberalisme is het probleem en ik begrijp niet dat sommigen ter rechterzijde panisch reageren op de suggestie tot verandering.

Ik liet in mijn blog het woord “paradigmaverschuiving” vallen. In deze blog ga ik dieper in op: wat is een paradigmaverschuiving? Waarom blijven wij vasthouden aan de liberale democratie als deze de oorzaak van het probleem is? En wat heeft dit te maken met de sacralisering van waarden om een hive switch op te wekken? Ten laatste, kan de tegenstand ontzenuwd worden?

Thomas Kuhn en de paradigmaverschuiving
Het is een illuster boek: The Structure of Scientific Revolutions van Thomas Kuhn uit 1962. Buiten een aantal sociologen is dit boek een nobele onbekende. Het is nochtans de sleutel om te begrijpen waarom de liberale democratie tot het verleden gaat behoren.

Thomas Kuhn onderzocht hoe wetenschappelijke vooruitgang plaats vond. De standaardgedachte is dat dit lineair gebeurt, een graduele overgang van het ene wetenschappelijk model naar het andere door voortschrijdend inzicht. Kuhn was daar sceptisch over. Volgens Kuhn gebeurt wetenschappelijke vooruitgang in sprongen. De Copernicaanse omwenteling is een voorbeeld van zo’n sprong.

Wat heeft dit nu te maken met de liberale rechtsstaat? Awel, het politieke en het culturele verlopen volgens dezelfde mechanismen als de wetenschap. We redeneren vanuit een paradigma: een kader met een set van basisassumpties en manieren van denken en handelen dat algemeen aanvaard worden door de leden van een waardengemeenschap.

De fases van een Kuhniaanse paradigmaverschuiving

Dit paradigma verandert over de tijd niet gradueel maar sprongsgewijs, wat een paradigmaverschuiving wordt genoemd. In bovenstaande figuur wordt een overzicht gegeven van de verschillende fases dat een paradigmaverschuiving doorloopt. Ik zal dit ineens toepassen op de paradigmaverschuiving van de liberale naar de communautaire democratie.

Er is dus een paradigma van de liberale democratie. Deze omvat twee zaken: liberalisme en democratie die met elkaar in conflict zijn maar in evenwicht worden gehouden door de trias politica (rechterlijke macht, wetgevende macht en uitvoerende macht). Het liberalisme waarborgt de rechten en vrijheden van de minderheid terwijl de democratie de beslissingsmacht van de meerderheid regelt. Sinds de jaren zestig is voornamelijk het liberalisme uitgebreid ten koste van de democratie: homohuwelijk, antidiscriminatiewetgeving en zoveel meer. “Vrijheid, blijheid” is het motto.

Sinds diezelfde jaren zestig hebben gastarbeiders zich gevestigd in Vlaanderen en bij uitbreiding geheel West-Europa. Vluchtelingenstromen en gezinshereniging hebben het aandeel niet-Vlamingen doen stijgen. Ondertussen is er een aanzienlijke minderheid van voornamelijk moslims in Vlaanderen. De moslims zijn over de jaren heen assertiever worden en eisen meer hun plaats op in Vlaanderen. Moslims brengen gewoonten met zich mee die haaks staan op de gevestigde Vlaamse gewoonten, voornamelijk inzake de verhouding tussen de man en de vrouw.

De moslims zijn in het schema dus de anomalie. De groeiende aanwezigheid van moslims en hun problematische orthodox-islamitische gewoonten werden tot ver in de jaren 2000 ontkent (“het is een maar een kleine minderheid”, “fait divers” tot “er is geen immigratieprobleem”). De klokkenluiders (het Vlaams Blok) werden in een politiek-gedreven proces veroordeeld en weggestopt achter een cordon.

Momenteel richten onze pijlen meer op het apparatus: de rechters zijn wereldvreemd, er zijn gehaaide linkse advocaten, onze grondwet is niet duidelijk genoeg. Het paradigma wordt aangepast. Zo worden ideeën zoals de nieuwkomersverklaring van Theo Francken of een duidelijke preambule in de grondwet van Patrick Dewael opgeworpen om binnen het paradigma van de liberale democratie de anomalieën te ontzenuwen. We moeten juist de liberale rechtsstaat verstevigen, hoor je dus.

Niemand gelooft dat zulke kunstgrepen de minderheid van moslims zullen overtuigen om hun premoderne opvattingen te laten vallen. Het kan dus alleen maar escaleren in een crisis. Die crisis kan elk moment komen. Een ISIS-terreuraanslag op de Meir van Antwerpen, de stad van N-VA opperbaas Bart De Wever, meer is er niet nodig om ons over de rand te duwen.

De anomalie van de grote groep moslims (“er is geen probleem met de islam, maar binnen de islam”) wordt te moeilijk om te rationaliseren. Mensen verliezen vertrouwen in de overheid voor hun bescherming en de liberale democratie als manier om conflicten tussen meerderheid en minderheid op te lossen.

Er gebeurt vervolgens een Gestaltverschuiving, een verschuiving in perceptie: hetzelfde probleem wordt nu op een andere wijze bekeken. Kuhn gebruikte het voorbeeld van de optische illusie van de eend-konijn: dezelfde tekening kan bekeken worden als een eend of als konijn. Er is niets veranderd aan de tekening, de nieuwe informatie heeft geleid dat men eerder een konijn dan een eend ziet.

Een onderzoekscommissie, een polemisch boek, een denktank, wie of wat dan ook, initieert een nieuw Gestalt. Misschien wordt het essay van Hendrik Bogaert opgerakeld. Wat die malle Hendrik suggereerde, leek misschien nog zo slecht niet. En was er niet een blog van een “Twittertrol” die verklaarde dat het identitaire het politieke is? (Oké, nu overschat ik mijn eigen gewicht.) Of luistert men voornamelijk naar Sam Van Rooy? Meerdere mogelijke paradigmata duiken op.

De liberale Gestalt zal plaatsmaken voor een andere Gestalt. De eerste pogingen tot conceptualisering van het nieuwe paradigma zal chaotisch verlopen. De pre-paradigmale fase kenmerkt zich door anarchie: mogelijk zal men juist een zeer autoritaire visie geven, of juist het zeer libertaire, de slinger slaat door in alle richtingen. Hoofddoek verbieden: ja of nee? En als het verboden wordt: voor wie of waar? Minderjarigen of iedereen? Enkel in overheidsgebouwen of ook in het straatbeeld?

De libertairen (= socialisten en sociaalliberalen) zullen steeds harder hameren op het principe van non-discriminatie als oplossing. De autoritairen (= conservatieven en nationalisten) zien meer heil in het principe van culturele assimilatie als remedie. De verschillende concepten zullen met elkaar in competitie gaan.

Het resultaat van dat gevecht zal beslecht worden tot een nieuw paradigma. Dat nieuw paradigma wordt geaccepteerd en de hele discussie wordt vergeten. Totdat een nieuwe verandering gebeurt en dit paradigma ter discussie stelt. Het proces begint van vooraf aan. Ik geloof zeer hard dat dit nieuw paradigma de communautaire democratie is.

Ik geloof niet in een mooi lineair verloop van de fases. De linkerzijde zit nog stevig in fase 2 (ontkenning), de rechterzijde zit in fase 3 (crisis) terwijl enkelen (mijzelf en ik denk Hendrik Bogaert) in fase 4 (Gestaltverschuiving) zitten.

Eric Hobsbawn en de neotradities
Parallel met de Kuhniaanse paradigmaverschuiving is er ook een proces van neotraditionalisering aan de gang. Deze vertraagt de paradigmaverschuiving. In een eerdere blog heb ik het neotraditionalisme besproken. Een kleine recap.

Het neotraditionalisme (hier een goed Brittanica–artikel) stelt dat in tijden van grote veranderingen en sociale onrust maatschappelijke actoren teruggrijppen naar (een soms onbestaand) verleden om als instrument te gebruiken voor een bepaald politiek discours. Eric Hobsbawn heeft onderzoek gedaan naar neotradities, hij zag bijvoorbeeld dat de kilt van de Schotten een neotraditie is dat werd (her)uitgevonden onder druk van de industrialisering (en ook het opkomend Schots nationalisme).

Ik gaf het voorbeeld van de Verlichting: er wordt as we speak een ontstaansmythe gefabriceerd van de liberale democratie. Er is bijvoorbeeld Enlightenment Now! van Steven Pinker, maar evengoed Samen Door Eén Deur van Guillaume Van der Stighelen of Samenleven Met Gezond Verstand van Patrick Loobuyck.

De drie boeken volgen dezelfde denktrant: de liberale democratie heeft zijn wortels in de Verlichting en we dienen deze wortels terugvinden om onze samenlevingsproblemen op te lossen. Nochtans zijn één van de belangrijkste denkers (John Stuart Mill) en verwezenlijkingen (het stemrecht) van de democratie producten van de periode daarna, het modernisme. Het neotraditionalisme wordt gekenmerkt door zeer selectieve omgang met historische feiten.

De Verlichtingswaarden vormen zich om tot neotradities zodat deze een bepaalde politieke visie (in deze: het liberalisme) legitimeren omdat anomalieën deze politieke visie ter discussie stelt. Het neotraditionalisme is dus vaak een instrument om de status-quo te handhaven, of om een visie op te leggen aan anderen. Het neotraditionalisme is dus een hinderpaal voor de Kuhniaanse paradigmaverschuiving.

Jonathan Haidt en de hive switch
Ik identificeerde eerder de twee dominante groepen in deze discussie: de libertairen en de autoritairen (zonder pejoratieve bijklank). Wat opvallend is dat beiden zich beroepen op de liberale democratie: de libertairen in de rigoureuze toepassing van de juridische kant (voornamelijk de godsdienstvrijheid) en de autoritairen in de rigoureuze internalisering van de culturele kant (voornamelijk de waarden bv.  gelijkheid tussen man en vrouw). De discussie is dus niet voor of tegen liberale democratie, maar over welke morele visie op de liberale democratie.

Jordan Haidt heeft in zijn magnum opus The Righteous Mind van 2011 uitgelegd wat zijn decennia van onderzoek naar morele psychologie hem heeft doen inzien. Jonathan Haidt identificeerde dat er twee groepen (drie eigenlijk maar die derde groep laat ik even voor de leesbaarheid weg) zijn in onze samenleving: liberalen en conservatieven.

Deze liberalen en conservatieven hebben een heel andere configuratie van wat hij morele smaakpapillen noemde. Liberalen focussen vooral op de Liberty/oppression, Care/harm en Fairness/cheating morele fundamenten, terwijl conservatieven een evenwichtige verspreiding van bovenstaande drie en drie andere (Loyalty/betrayal, Authority/subversion en Sanctity/degradation) morele fundamenten hebben. Deze twee groepen overlappen volledig met de libertairen/autoritairen dichotomie die ik eerder heb uitgelegd.

Wat Jonathan Haidt ook heeft gevonden is de sacralisering van morele waarden. “Morality binds and blinds” is één van zijn uitspraken, moraliteit heeft volgens hem alleen maar een functie om sociale groepen te vormen en te cementeren. Hij noemt dit de hive switch: moraliteit dient om leden van een groep rond een heilig object te doen draaien zodat ze hun individuele zelf kunnen overstijgen.

Dit verklaart de hevige reacties van sommigen rechtsen op de suggestie van een paradigmaverschuiving: je valt hun heilige waarde, de liberale democratie, aan en je wordt dan automatisch een vijand. Zij zien enkel maar cues in welke sociale groep je zit.

Zoals ik eerder zei: zowel libertairen als autoritairen hebben als sacrale waarde de liberale democratie, zij sacraliseren gewoon een ander aspect van de liberale democratie. Beide zijden zullen een ander paradigma dan de liberale democratie brandmerken als blasfemie en ketterij. Het resultaat is uitbanning van diegene die de paradigmaverschuiving wil initiëren. Dus ook vanuit dit kader wordt er tegenstand verwacht.

Jordan B. Peterson en de psychologische transformatie
Ik arriveer nu aan mijn laatste academicus (en ja, ik geef toe, mijn favoriet van alle vier): Jordan B. Peterson. Jordan B. Peterson is een Jungiaans psycholoog en heeft veel gefilosofeerd over psychologische transformaties.

“Ideas die so you don’t have to die” is een truïsme van Peterson. Ook al zijn ideeën zo heilig, we dienen bepaalde ideeën los te laten en te laten sterven uit zelfbehoud. Het alternatief is vasthouden aan de ideeën waardoor de gehele structuur verstart en corrupt wordt, en alles ineenstort. Het is beter een deel van je te laten sterven en herboren worden, dan volledig te sterven.

Deze transformatie is pijnlijk, maar het is onderdeel van het mythologisch motief van de rituele offering: men geeft iets op om later iets terug te krijgen. Ik vind de vergelijking met het volwassen worden treffend: Peter Pan is de jongen die alles wilt zijn, maar niet volwassen wilt worden en naar gefaalde volwassenen als Kapitein Haak kijkt en denkt: dat wil ik niet worden!

De liberale democratie is net als Peter Pan: pluripotent maar bang om knopen door te hakken uit vrees een dictatuur te worden. Die vrees is terecht, maar het werkt verlammend en zelfdestructief. We modderen nu al jaren aan, we durven geen duidelijke keuze te maken wat voor samenleving we willen zijn. Volwassen worden als samenleving is een keuze te maken en onszelf een bindend frame opleggen, een Leitkultur, en daardoor een aantal mogelijkheden opofferen. Ik zie dat bv. Japan die keuze wel heeft gemaakt en als democratie volwassen is geworden.

Oppositie tegen verandering wordt voornamelijk gevoed uit vrees voor verlies. Jordan B. Peterson benadrukt dat er ook een risico is aan de status-quo. De paradigmaverschuiving, de correctie naar een communautaire democratie, houdt een verlies van vrijheden in. De status-quo, het vasthouden aan de liberale democratie, houdt een groter verlies in: de totale islamisering van Vlaanderen. Er bestaan geen risicovrije beslissingen, je dient het minste kwaad te kiezen.

Dit is volgens mij het beste argument om de rechterzijde te overtuigen: “change in order to conserve“, zoals Edmund Burke het zei. De paradigmaverschuiving is noodzakelijk om dat te behouden wat goed leven maakt in Vlaanderen.

Jordan B. Peterson kent Thomas Kuhn ook. In een gesprek legt hij uit wat veel mensen die Kuhn lazen misbegrepen: Kuhn is geen relativist. Hij zegt niet dat uit de theorie van de paradigmaverschuiving volgt dat alle paradigmata evenwaardig zijn.

Volgens Jordan B. Peterson zijn de anomalieën en de fases die erop volgen een representatie van de mythologische neerdaling in chaos. Door de incorporatie van de anomalieën met het oude paradigma ontstaat een nieuw paradigma. Dit nieuwe paradigma is beter: het heeft de volledige functionaliteit van het oude paradigma én verklaart ook de anomalieën.

Er is dus inherente progressie in de paradigmaverschuiving. Dit lijkt mij een overreding voor de libertairen: we gaan wel degelijk vooruit met de paradigmaverschuiving. We gaan vrijer zijn, maar de vrijheid wordt niet individueel-egoïstische termen geïnterpreteerd. Vrijheid is altijd een “wijheid” geweest, geen “ikheid”.

Conclusie
Met inzichten van vier gerenommeerde academici, heb ik een case gemaakt voor onvermijdelijkheid van de verdwijning van de liberale democratie. Anomalieën zoals de boerkini zullen de liberale democratie op de proef stellen.

Op de korte termijn zal dit een reactie uitlokken van de voorstanders van de status-quo, die zich zowel langs de linker- als de rechterzijde bevinden. De confrontatie tussen libertairen en autoritairen maakt de liberale democratie onhoudbaar.

Door de confrontatie tussen de libertairen en autoritairen zal Hegeliaans uit de these en de antithese de synthese van het communitarisme zich vormen. De communautaire democratie zal dus een deel van beide hebben. Paradigmaverschuivingen zijn geen zero sum game, maar een win-win situatie.

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van de Mondige.