Vaak hoor je mensen tegenwoordig verzuchten dat we op weg zijn naar een burgeroorlog. De voorwaarde er voor zijn onmiskenbaar aanwezig, en ik beschrijf in dit stuk vandaag deels de historische processen en hun gevolgen. Het derde deel zal bespreken waarom er in de huidige nog steeds een precair evenwicht bestaat.

Burgeroorlogen ontstaan als de maatschappelijke spanning van veranderingen te groot wordt. Soms worden ze wel degelijk verward met binnenlandse (vaak adellijke) oorlogen om wie de macht krijgt, maar dat is eerder een gevolg van een Babylonische spraakverwarring dan een verschil dat niet iedereen duidelijk kan worden gemaakt. Hoewel in sterk verstarde maatschappijen ook een wisseling van de familie die de staatsmacht domineert als grote maatschappelijke spanning kan worden gekenmerkt, is dit niet wat een ware burgeroorlog kenmerkt. Binnenlandse oorlogen om de macht laten juist een vereniging van familie en facties zien.

Sociale kenmerken van een burgeroorlog
Wat is daarom een belangrijk kenmerk van ware burgeroorlogen? Dat de scheidslijnen meestal dwars door familieverbanden heen snijden. Dit is belangrijk aangezien in vrijwel iedere maatschappij de familie de kern van de maatschappelijke ordening is. Er zijn grote sociale spanningen noodzakelijk om die banden te verbreken. Omgekeerd lijken we thans af te stevenen op een situatie waarin de familieverbanden moedwillig zodanig onder druk zijn gezet dat de maatschappij vanzelf op een breekpunt af koerst, maar het is hoe dan ook een belangrijk kenmerk dat wijst op wat ons te wachten staat. Kort samengevat: indien politieke en sociale overtuigingen belangrijker geworden zijn dan familieverbanden, dan is een maatschappelijk breekpunt nabij.

Dat verzwakking van de sociale verbanden in de progressieve optiek als vooruitgang wordt beschouwd is daarom niet alleen sociaal gevaarlijk, maar ook een drogreden. Maar al te veel totalitaire systemen die pretenderen de vooruitgang van de mens te willen bevorderen vallen vroeg of laat terug op juist die vermaledijde sociale verbanden om zichzelf te versterken, mits die familieleden maar lippendienst bewijzen aan het ‘hogere doel’. Speciaal als een verandering moet worden bestendigt treedt dit mechanisme in werking.

Ontwikkelingen en machtsevenwicht
Maatschappelijke spanningen ontstaan meestal vanuit normale ontwikkelingen die uit de hand lopen of niet langer in de hand te houden zijn. Overbevolking, selectieve bevolkingsgroei, wetenschappelijke ontdekkingen, nieuwe militaire vindingen of filosofieën, religieuze ontwikkelingen – ze kunnen allemaal leiden tot verschuivingen van een bestaand machtsevenwicht. Als dit binnen één maatschappij plaatsvindt is grote sociale onrust gegarandeerd. Als het iets is dat een verschil tussen naburige culturen versterkt, is de ondergang van de zwakste cultuur niet ongebruikelijk, tenzij de zwakkere cultuur zich kan aanpassen aan het niveau van de hogere. Ik noem er een paar in willekeurige volgorde en geef daarbij de meest klassieke voorbeelden:

De uitvinding van het buskruit en de militaire toepassingen er van
Hierdoor verloor de Europese adel haar belangrijkste functie als leverancier van het belangrijkste militaire wapen van haar tijd: de zware cavalerie.

De boekdrukkunst –
Zowel de Ontdekkingsreizen als de Industriële Revolutie kun je zien als gevolgen van de aanpak die men in West-Europa ontwikkelde om zaken structureel aan te pakken, en wat men doen kon door te documenteren. De ontwikkeling van het schrift maakte een betere bureaucratie mogelijk, maar de boekdrukkunst maakte het mogelijk de resultaten daarvan voor iedereen bereikbaar te krijgen. Beter onderwijs was er een logisch gevolg van omdat er behoefte aan kwam. De wetenschappelijke methode ontwikkelde zich parallel, maar had nooit die vervolmaking gekregen zonder de boekdrukkunst die ideeën snel deed verspreidden.

Toepassing van strakkere sociale organisatie als militaire ontwikkeling
Zowel de Griekse falanx, het Romeinse legioen en de troepen van Chaka Zulu functioneerden elk op basis van een bepaalde militaire filosofie die hen in staat stelde hun buren te onderwerpen.

De Reformatie
Net als de verbreiding van het christendom in de Late Oudheid was de Reformatie een belangrijke bron van maatschappelijke onrust. Ook hier zien we veel families breken.

Merk op, dat van bovenstaande vier voorbeelden de boekdrukkunst en strakkere militaire organisatie de interne eenheid van een cultuur versterkten. Dit heeft gemeenlijk expansie tot gevolg, en in tijden van expansie is weinig tijd voor onderling gekissebis, al verloopt het onderling zeker niet allemaal even vreedzaam. Maar het verschil tussen de Reformatie en het verlies van de adel van haar maatschappelijk vooraanstaande rol is veel interessanter. Het verval van de adel was langzamer, maar belangrijker was dat het de maatschappij niet verticaal spleet zoals de Reformatie, maar horizontaal. Dat gaf de regerende klassen de kans voor hen een nieuwe rol te ontwikkelen. In de Reformatie spleet de maatschappij verticaal, en een verticale splijting is bijna een garantie voor een burgeroorlog.

–Wordt met een derde en laatste deel vervolgd, waarin ik dit alles op de huidige ontwikkelingen zal toepassen.–

---

Het derde en laatste deel komt dit weekend als ik vanavond voldoende tijd heb het te schrijven, anders komt dat komende week en zal ik het volgend weekend als essay in zijn geheel opnieuw publiceren. In het derde deel betrek ik mede de rol van de EU, de islam en waarom het evenwicht dat op dit moment nog heerst een steeds meer precaire situatie wordt bij de ontwikkelingen sinds 1919 (Einde WW1).